Wednesday, May 27, 2020

Post CoVid-19: Reconfiguring Teaching-Learning Dynamics - (Webinar by Department of English, BKNMU, Junagadh)



COVID19, Corona Crisis, Lockdown.....
All these words may sound scary but in actuality they are not so. In other words,  this pandemic has been a blessing in disguise for us. Rather than getting panicked by death tolls surrounding us, we can take precautions and continue learning from home. Recently various webinars are being organized for the same by many institutions. Today, I got an opportunity to participate in a webinar on "Post CoVid-19: Reconfiguring Teaching-Learning Dynamics" - organized by the  Department of English, BKNMU, Junagadh.
Presided by Prof. Chetan Trivedi Sir, Honorable Vice-Chancellor of the University, the webinar was co-ordinated by Dr. Firoz Shaikh, Associate Professor and Head, Dept of English, BKNMU. Prof. Chetan Trivedi sir energized the participants through his propelling words in his introductory speech.

After initial proceedings, two eminent speakers were requested to share their valuable insights on the subject.
Prof. Dilip Barad, Head of the Department of English, MKBU and Prof. Mahesh Jivani, Department of Electronics, Saurashtra University interacted on the utilization of web platforms for teaching. Rather than giving a speech, both the stalwarts made a lively discussion with infographics and examples of real life. They also answered to the questions of the participants as posted in chat-box during the session. Such interactive and engaging way of presentation made it really gripping.

Human life is passing through a transition stage and 'Work from home' is a new mantra nowadays. All areas are facing a sea change due to corona crisis and academia is no exception. Adaptability to change (to use Darwinian phrase) is a need of the hour for the teachers' fraternity. Almost all justifications for the resistance to technology are nothing but an excuse. It's high time now that we assimilate technological advancements for our classroom teaching.


I have noted down bullet points of the discussion which are shared below. Disclaimer:- These are running notes so some point may be missing and there may be some discrepancy. Apologies for that...!!!
Over to the eminent speakers:-
                          ***       ***         ***      ***      ***
Dr. Mahesh Jivani:
·       Technology is a necessity not a luxury anymore.
·       Online Streaming technology is a part of life
·       Parents these days learn it for their kids’ education
·       Just like the use of a knife – depends on discretion and maturity of the user
·       High speed internet and high quality webcam are preferable.
·       Integrating Technology for teaching is not a rocket science.
·        "Jiska koi nahi uska Google hai"
Prof. Dilip Barad:
(Maslow's Need Hierarchy)
·       How we understand the language of technology is essential.
·       Some people are reacting negatively against online teaching
·       Process is always a difficult part, one has to see the end product
·       As a teacher, we have to reconfigure ourselves
·       Earlier there was a resistance against CCTV in classroom, now suddenly that teacher’s space is broken
·       Difference between Online Teaching and Remote Teaching
·       ERT – Emergency Remote Teaching
·      Zoom has been there since so many years but suddenly we realize about it
·       Need to design our instructional thing
·       Flipped Learning, Blended Learning
·       Shift from Learning to Teaching – not just replicating F2F mode


06 Elements
1.    Environmental
2.    Technical
3.    Interpersonal
4.    Pedagogical
5.    Behavioural
6.    Motivational
Environmental: -
·       Natural Imitation of our Teachers
·       Lack of experience of online Learning
·       Only quality of content matters
·       We rely a lot on eye contact, gestures etc
Technical: -
·       Understanding virtual platforms
·       Blackboard, Canvas – very costly
·       Google Classroom + Drive + YouTube + Kahoot + Google Quiz + Google Meet (personal choice also)
·       Google educational apps more reliable, first choice
Interpersonal:-
·       Writing is at the centre of online communication
·       People fight on social media
·       Tone, mood, feelings not present in written word
·       Communication problems
·       Insults and appreciation both sound extreme in written communication
·       Learner’s Devices and tools
Pedagogical:-
·       Learning Affordance
·       Understanding our environment, our learners, their tools/devices/network capacities
·       Pedagogical model
·       The Networked Teacher – Survey before this webinar – a list of various platforms and apps for online teaching
·       If a teacher is performing on 10 apps, students have to download all of them
·       Students’ devices mostly are not high-end devices
·       Institutes should come down to a not so heavy platform – which may work on slower internet connections also
·       Don’t go for very attractive, glamorous platform


Behavioral:-
·       No facial expression, no gestures, no eye contact
·       Both teachers and students need to be oriented and trained for understanding behavior
Motivational:-
·       Gamification
·       Khan academy videos
·       Use of social media for higher education
·       No peer motivation, no teachers motivation, only self motivation
Prof. Mahesh Jivani
·       Online teaching is not going to replace physical teaching
·       Flipped learning
·       We have to use other alternatives like youtube channel, google websites etc
·       Handwritten notes – apps like camscanner, document scanner, google lens etc can help us convert notes into pdf – WOW…
·       Material on websites 365 days 24/7 students can access anytime, any day
·       Just classes on zoom or webex is not online teaching
·       Online teaching is a subset not the main thing
·       G Suit allows 2000 students, Google Classroom allows 250 students
·       PPT export button in PowerPoint – through single click it will convert into a video
·       Slideshow – record voice, rotate slide as per narration and edit
·       Office 365 – latest version of Powerpoint – facility of webcam
·       Download Power Point Presentation – download in mobile ???? Recorder (app)
·       Very simple things yet very effective and applicable for teaching
Prof. Dilip Barad Sir
·       Maslow v/s Bloom
·       For basic needs, education is not required
·       Digital devide – In earlier times, there was not access to physical schools also
·       We didn’t wait for full attendance in physical class – Was there 100% presence in physical class? If NO, why should we expect the full presence in online teaching?
·       Smart villages rather than smart cities
·       We need high quality eyeways (?)
·       Some years back - “Our students don’t have devices” – It was just an Excuse – Govt provides tablets to students
·       Right now google meet is free for some time
·       Necessary to write Actual name in zoom app rather than just the device name – to avoid Avoid Zoombombing – suggestion from Jivani Sir
·       DIY (Do It Yourself)
·       No need for online teaching in primary education, homeschooling is a good option
·       Online teaching is like fill in the blanks… - Jivani Sir
·       When Newspaper was the media and  Radio was invented, people were afraid that it will replace newspaper – later there was similar fear that TV will replace radio and newspaper but still we have all three of them – assimilation of all of them
·       Everything will assimilate

Shaikh Sir's Ques.:-
E-content development is a major challenge
Jivani sir –
Takeaway from COVID19 situation … just like a laboratory, all universities must establish a studio in their campus… better content – prepare teachers for e-content.
Barad Sir – it can be a new model – preparing video can be a part of the teachers' workload.
            ***       ***         ***      ***      ***
Dr. Om Joshi offered vote of thanks to the speakers, faculties and all the participants.
                                                               -  Dr. Jay Mehta

Wednesday, May 20, 2020

રમેશ પારેખ: શબ્દોનું લીલુંછમ રજવાડું - (Part 02)

A Quick Recap: -
"તો, આજે એક પ્રયોગ કર્યો છે. છ અક્ષરનું નામ’, મનપાંચમના મેળામાં’, ખડિંગ’, 108 રમેશ પારેખ વગેરે પુસ્તકોનાં પાનાં ફેરવવાનાં – સાવ randomly, રંગો વિષે જે ચમકારા દેખાય એ ટપકાવવાનાં અને એની ચર્ચા કરવાની. 17 મે 2020એ આ કવિની વિદાયને 14 વર્ષ પૂર્ણ થતાં હોઇ 14 કાવ્યકણિકાઓની ચર્ચા કરવી છે."

Part 01 વાંચવા માટે આ રહી લિન્ક:-

part 01 માં આપણે 01 થી 07 પંક્તિઓની ચર્ચા કરી હતી. હવે આગળ.....

08. શીર્ષક: ફાંસી પહેલાની ઈચ્છા
“થોરનું લીલું પાન તોડીને મા સમોવડા દૂધને ઝરી પડતું જોવું
મારગે કદી થડમાં કોર્યા નામને કહી આવજો છેલ્લીવાર વછોવું”
થોર સામાન્ય રીતે શુષ્કતાનું પ્રતિક ગણાતું હોય છે પણ અહીં કવિ એનાં લીલા પાનમાંથી નીકળતા દૂધને માતાના સ્તનમાંથી બાળકને પોષણ આપનાર દૂધની સમકક્ષ મૂકી આપે છે. થોરનું પાન તોડીએ તો એમાંથી સફેદ પ્રવાહી નીકળે એ આપણે સૌએ બાળપણમાં જ જોઈ લીધું હોય છે તો પણ એને આ રીતે objective correlative બનાવી શકાય એવો વિચાર આપણને આવે... તો તો શું જોઈએ!
પ્રેમીઓ ઝાડ પર દિલ કોતરીને કે એકબીજાનાં નામ કોતરે એ કાંઇ નવી વાત નથી. નવી વાત એ છે કે ફાંસી પર ચડતાં પહેલાં એ વ્યક્તિ મા અને પ્રેમીકા બંનેને યાદ કરી લે છે. મરીઝ સાહેબનો શેર વ્યક્ત થવા માગે છે:-
“મહોબ્બતના દુ:ખની આ અંતિમ હદ છે,
મને મારી પ્રેમાળ મા યાદ આવી.”
09. શીર્ષક: કૈંક લીલુંચટ્ટાક
“સુકકો દુકાળ તારા દેશમાં છતાંય
અરે, સુકકો દુકાળ મારા દેશમાં છતાંય
કૈંક લીલુંચટ્ટાક, કૈંક લીલુંચટ્ટાક, કૈંક લીલુંચટ્ટાક તારી આંખમાં
કૈંક લીલુંચટ્ટાક મારી આંખમાં....”
આ ગીતનું તો શીર્ષક જ tell-tale છે તો બીજું શું કહેવું! આપણી આસપાસ હરતાફરતા દુકાળ જેવાં અનેક શુષ્ક ચહેરાઓને આ ગીત સમર્પિત કરવું જોઈએ. ખડખડાટ હસવું અને ધોધમાર રડવું એ બધાંના નસીબમાં નથી હોતું. પ્રેમનો પારસમણિ જેને સ્પર્શયો ન હોય એવાં, કેકટસના માનવઅવતાર સમા માણસોની વચ્ચે જીવવું હોય તો પ્રિયતમની આંખોની લીલાશ જોતાંજોતાં જ જીવી શકાય. અને આ તો એકદમ લીલુંચટ્ટાક! સમજો છો ને! આ જ કવિ એક ગીતમાં ખૂબ સુંદર લખે છે:-
“ગંધ છોકરીની આવી જે જીવને તે જીવની
ગંભીરતામાં પડી ગયો ગોબો!”
આહાહા! બસ, આના માટે વધારે કશું કહેવું નથી.
10. શીર્ષક: તમારી પરબ લીલા ઝાડવાની હેઠ
(ર.પા. ની કવિતાઓનાં શીર્ષક પર જ એક અલગથી લેખ થઈ શકે એમ છે.)
“લીલીછમ આંખમાંથી ખોબોએક પાંદડાનું
જંગલ તડાક્ દઈ બટકે હોજી”
અહીં ફરીથી આંખો, લીલાશ, પાંદડા વગેરેનો પ્રયોગ કર્યો છે પણ સાવ જુદી જ રીતે! લીલી આંખોમાં પાંદડાનું જંગલ! હજી આ ચમત્કારને બરાબર આત્મસાત કરીએ ત્યાં તો ધડામ દઈને બીજો ચમત્કાર ટકરાય આપણી સામે... હા, ધ્વનિવિષયક શબ્દોનો પ્રયોગ એમણે બખૂબી કરી જાણ્યો છે.  જંગલ તડાક્ દઈ બટકે – આપણને રીતસર ડાળી તૂટી હોય એવો અહેસાસ થાય. અરે, આમણે તો એક કાવ્યસંગ્રહ નું નામ જ રાખ્યું છે: ખડિંગ’. ટૂંકમાં કહીએ તો મનુષ્યની પાંચેય ઇન્દ્રિયોને ભરચક્ક જલ્સા કરાવે એટલું ભર્યું છે ર.પા. એ પોતાના કાવ્યોમાં!
11. શીર્ષક: ગુલમ્હોર જેમ
“દ્રશ્યના રંગીન મણકાનો આ હાર
હું પરોવાયો છું એમાં દોર જેમ”
ર.પા. ના પ્રિય શબ્દોની યાદી બનાવીએ તો એમાં ગુલમ્હોર લેવો જ પડે. એમણે ગુલમ્હોરને અનુલક્ષીને અને ગુલમ્હોરને પ્રતિક તરીકે લઈને ઘણું લખ્યું છે. હાર કે માળામાં મણકાનું મહત્વ હોય એટલું જ દોરનું પણ હોવું જોઈએ ને! દોર દેખાતી નથી પણ માળા કે હાર એના થકી જ આકાર પામે છે એવી જ રીતે આપણી આંખો જેટલાં પણ દ્રશ્યો જુએ એને એકબીજા સાથે જોડનારું તત્વ છે આપણે પોતે, self, માંહ્યલો, હું – જે કહો તે અને મણકા પણ રંગીન છે. માણસના જીવનમાં આવતાં સુખદ કે દુ:ખદ દિવસો, પ્રેમની લીલાશ, ઉદાસીનો ઘેરો રંગ, પવિત્રતાની સફેદી વગેરે તમામ ક્ષણોનો લઘુત્તમ સામાન્ય અવયવ એટલે હું’.
12. શીર્ષક: લીલાલાલબ્લ્યૂ (title તો જુઓ, જાણે કે રંગોની ધક્કામુક્કી!)
“કળી જન્મતાવેંત છે કેદમાં
છે ફૂલોનાં પહેરાં લીલાલાલબ્લ્યૂ
છે પથ્થર તો એક જ બધે, દોસ્તો
ભલે હોય દહેરાં લીલાલાલબ્લ્યૂ”
રમેશ પારેખ એટલે પ્રયોગશીલતાનો પર્યાય. શબ્દોનાં coinage થી લઈને અલગ-અલગ શબ્દોનાં concoction, અંગ્રેજી શબ્દોનો ઉપયોગ જેવાં પ્રયોગો એમણે કર્યાં છે. હું મરી ગયો અછાંદસમાં એમણે માણસગીરી’, વિચારવેડા જેવાં શબ્દો સર્જ્યાં છે. લીલાલાલબ્લ્યૂ – કોઈ space વગર. આપણને બાળપણનું જાનીવાલીપીનારા યાદ આવે. આવે કે નહીં ચંદુભાઈ? કળી તો જન્મતાવેંત જેલમાં પુરાયેલી છે. બાળક જન્મે છે ત્યારે એને ખબર નથી કે સામાજીક બંધનો અને રૂઢિઓની બેડીઓ બહુ જલ્દી જકડશે એનાં પગને. વડીલ, ડાહ્યા , શાણા ફૂલો હવે કળીને ‘practical’ થવાનું, ‘mature’ થવાનું શીખવશે. શેક્સપિયરના નાટક ‘Hamlet’ નો સંવાદ:-
Guildenstern: Prison, my lord?
Hamlet: Denmark’s a prison.
Rosencrantz: Then is the world one.
પથ્થર તો સરખાં છે ભલે દહેરાં અલગ હોય! ઈશ્વરીય તત્વ કે અધ્યાત્મને સંપ્રદાયના વાડાઓમાં ગૂંગળાવી નાખવાની કુચેષ્ટા પર આકરો કટાક્ષ કર્યો છે. કબીર કહે છે એમ:
“કબીર કુંઆ એક હૈ પનિહારી અનેક,
બર્તન ન્યારે ન્યારે પાની સબમેં એક”
13. શીર્ષક: મેળો (મનપાંચમનાં મેળામાં)

“કોઈ લાવ્યા ખિસ્સું અજવાળું, કોઈ લાવ્યા મુઠ્ઠી પતંગિયા
કોઈ લીલીસૂકી આંખોની મિરાત લઈને આવ્યા છે.”
દુનિયાને મેળા જેવી તો અનેક ગીતકારોએ ગણાવી છે પણ અહીં મનપાંચમનો મેળો છે. હથેળીની રેખાઓમાં કે લલાટપટલે લખાવીને લોકો લાવ્યાં છે ઝરમર ઝરમર છાંયડીઓ અને ઉભડક ઉભડક લાગણીઓ. રંગો સાથેની નિસ્બત અહીં પણ કવિને કામ આવી છે. લીલીસૂકી આંખો! હોઠ ચૂપ હોય તોપણ આંખો હ્રદયનાં રંગો ઉજાગર કરી દેતી હોય છે. આંખોના  ભાગે પહેલાં શ્વાસથી છેલ્લાં શ્વાસ સુધી કંઇ કેટલાં તડકા-છાંયડા જોવાનાં આવે છે, છતાં એ ચૂપચાપ તમામ રહસ્યો અંદર જ ધરબી રાખે છે.
14. શીર્ષક: કાગડો મરી ગયો
“નજરને એની કાળી કાળી ઠેસ વાગતી રહે
જમાવી એ રીતે પડાવ, કાગડો મરી ગયો.”
મોરનાં સૌંદર્ય પર ઓવારી જવાની કવિઓની તાસીર હોય છે પણ કાગડા વિષે આટલું મજાનું કાવ્ય મળે એ સારું કહેવાય. સુંદરતા અને કુરૂપતા વિશેનાં આપણાં રૂઢિગત ખ્યાલોને પડકારતી આ કવિતા મને John Keats ની યાદ અપાવે છે. ‘Ode to Autumn’ માં એ આ શબ્દોથી પાનખરને પોંખે છે:-
Where are the songs of spring, aye, where are they?
Think not of them, thou hast thy music too!”
વસંતનો વૈભવ તો સૌ સ્વીકારે છે પણ જીવનને એની સમગ્રતામાં ચાહવું હોય તો પાનખરના સંગીતને સાંભળતા શીખવું પડે. મોરનો ગહેકાટ તો મધુર હોય જ પણ કાગડાનું કાંવ કાંવ પણ લયમાં હોઇ શકે અને ર.પા. તો લયનો કામાતુર રાજવી કહેવાયા છે. એનું લેટેસ્ટ ઉદાહરણ: અક્ષય દવે નામનાં યુવા સર્જકે કાગડો મરી ગયો નું મસ્ત મજાનું rap version તૈયાર કર્યું છે. પ્રયોગશીલ કવિની કવિતા સાથે આ પ્રયોગ સફળ થઈ શક્યો છે એનું એક કારણ પારેખ સાહેબની કવિતામાં રહેલ લય છે. અક્ષય દવેના એ  rap version ની YouTube link આ રહી:-
                                        https://www.youtube.com/watch?v=Juxcub95Bys

યુવાપેઢીને સાહિત્ય સાથે જોડવી હશે તો આવાં સરાહનીય પ્રયોગો આવકારવા રહ્યાં. social media માં કોઈ જાહેરાત વગર અમદાવાદના કોઈ ખૂણે એક સંસ્થામાં ચાલુ દિવસે સાંજે 5 વાગે કોઈ કાર્યક્રમ થઈ જાય એનાંથી ગુજરાતી સાહિત્ય સાથે યુવા પેઢીને નહીં જોડી શકાય.
નજરને એની કાળી કાળી ઠેસ વાગતી રહે... કાળો રંગ હંમેશા ઘટ્ટ લાગતો હોય છે. સુકોમળ દ્રષ્ટિ અને ઋજુહ્રદય હોય તો કાગડાની કાળાશ ઠેસ જેમ પણ વાગે! રંગ, દ્રશ્ય, ધ્વનિ અને વિચારનાં સુભગ સમન્વયનો વધુ એક પુરાવો.
બોલો, કેવો લાગ્યો આ પ્રયોગ? કોઈ જ પૂર્વતૈયારી વગર માત્ર randomly નજર ફેરવવાથી પણ જો આટલું મળી શકતું હોય તો વ્યવસ્થિત અભ્યાસ કરીએ તો ગણ્યા ગણાય નહીં, વીણ્યા વીણાય નહીં એટલાં મોતિઓ મળી શકે ને!
આ કવિતાઓ વાંચીને આપણે પણ પૂછી બેસીએ: યે કૌન ચિત્રકાર હૈ?’ 17 મે 2006 એ જે દેહ નિશ્ચેતન બન્યો એમાં કેટકેટલાં કલાકારો વસતાં હતાં! ગીતકાર રમેશ, ગઝલકાર રમેશ, ચિત્રકાર રમેશ, વિચારક રમેશ.... આ કવિતાઓમાં વી. શાંતારામ કે સંજય લીલા ભણસાલીની ફિલ્મનાં ગીતોની જેમ જ રંગોની છોળો ઊડે છે. એ જ કલમનાં વધુ એક આચમન સાથે અટકીએ:-

“પતંગિયું નર્યા રંગની ઢગલી
એ ગાતું: હું છઉં પરમેશ્વરની પગલી!”
(not sure about exact words)
- © ડો. જય મહેતા

Saturday, May 16, 2020

રમેશ પારેખ: શબ્દોનું લીલુંછમ રજવાડું - (Part 01)


“રંગો કદીયે ભોળાં નથી હોતાં એટલે
લીલુંચટ્ટાક આખુંયે નગર હોય તોય શું?”
રમેશ પારેખ. ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યનાં વાચકોને આ નામનો પરિચય કરાવવાનો ન હોય. 27-11-1940 થી 17-05-2006 વચ્ચે જીવાયેલું એક માનવજીવન એ ગુજરાતી કલાજગત માટે એક સંભારણું બની રહ્યું. રમેશ પારેખનું કાવ્યસર્જન એક એવી સુઘટના છે કે જેની નોંધ લીધા વગર કોઈ કલાપ્રેમી ન જ રહી શકે. કોઈ ફિલ્મમેકર પોતાની વાત અનેક ટેકનિક્સથી કહી શકે જેમ કે સિનેમેટોગ્રાફી, ગીત-સંગીત, સંવાદ, એનિમેશન વગેરે. સાહિત્યકાર પાસે માત્ર એક શાસ્ત્ર છે:- શબ્દ.
આપણે ત્યાં શબ્દનો મહિમા ખૂબ ગણાયો છે. ભારતીય પરંપરામાં તો શબ્દબ્રહ્મ નો વિચાર પણ છે. લેખક પાસે એ તાકાત છે કે માત્ર શબ્દના માધ્યમથી એ આખુંયે વિશ્વ સર્જી શકે છે, વાચકને આંગળી પકડીને એ વિશ્વની સફરે લઈ જઇ શકે છે. ગુજરાતી ગદ્યમાં તો અસંખ્ય ઉદાહરણો છે જ પણ પદ્યમાં પણ ખૂબ સરસ કામ થયું છે. મારી દ્રષ્ટિએ કાવ્ય એ સાહિત્યનો સૌથી રમણીય પ્રકાર છે. Paul Valery નામના વિચારકે એમના નિબંધ ‘Poetry and Abstract Thought: Walking and Dancing’ માં નોંધ્યું છે કે વિચારો અને લાગણીઓ તો આપણાં સૌ પાસે છે, તેમ છતાં આપણે કવિતા લખી શકતાં નથી. કોઈ સ્ત્રીને એનો પ્રેમી પુષ્કળ પ્યાર આપે તો એ ગદગદ થઈ જાય પણ એને એવું લખવાનું ન સૂઝે કે:
“જાણે અત્તર ઢોળાયું રૂમાલમાં, એવી લથબથ ભીંજાણી હું વ્હાલમાં!”
તેમ કોઈ પ્રેમીએ એની પ્રેમીકાને ખૂબ ચાહી હોય તોપણ એ ન લખી શકે કે:
“ફાગણની કાળઝાળ સૂકી વેળામાં તારું પહેલા વરસાદ સમું આવવું
હવે આંખોને કેમ રે ભૂલાવવું”
એનું કારણ શું? વિચારને કાવ્યમાં પરિવર્તિત કરવા એટલે પોતાના પગને નાચતાં શીખવવું. જેમ પગ તો સૌ પાસે છે પણ બધાં માઈકલ જેક્સન કે માધુરી દિક્ષિત બની શકતાં નથી. એ કળા ઈશ્વરદત્ત હોય અને એને તાલીમ તથા પ્રેક્ટિસ થી નિખારવી પડે.
જો કે, આજે જે કવિની વાત કરવી છે એનાં પર વાગદેવીની અપાર કૃપા વરસી છે અને એથી એ કવિ પણ કાવ્યના દરેક સ્વરૂપમાં અપાર વરસ્યો છે. ગીત, ગઝલ, અછાંદસ, બાળગીત, હાઇકુ..... જીવનનાં નવેનવ રસ, તમામ રંગો, almost બધુ જ એમણે આવરી લીધું છે. એ શબ્દોનો ઘૂઘવતો મહાસાગર છે અને કોઈ ભાવક મરજીવો બની એમાંથી અમુલ્ય મોતિઓ મેળવી શકે. પ્રેમ, મૃત્યુ, અધ્યાત્મ, સ્ત્રી-સંવેદન, સામાજિક નિસ્બત, વતનપ્રેમ, પ્રકૃતિ, આલા ખાચર, ચંદુ, સોનલ, મીરાં...... એમણે ખૂદ કહેવું પડ્યું:-
“નથી સમાતો આજ હવે તો
હું આ મારા છ અક્ષરમાં”
ઓઢણીનું મહાભિનિષ્ક્રમણ લખે અને કતલખાનાની બહાર ફુગ્ગા વેચતા વૃદ્ધનું ગીત પણ લખે. મા ઝળઝળિયાજી ની ગરબી લખે, સંવારિયો લખે, હસ્તાયણ અને પગાયણ પણ લખે. આટલી વિશાળ રેન્જ ધરાવનાર કવિની રચનાઓનાં ક્યા પાસા વિષે લખવું એ દ્વિધાને અંતે હું એક બાબત પર અટક્યો:- રંગોનું ચિત્રણ.
કવિતામાં શબ્દચિત્ર દોરવામાં આ કવિને કોઈ ન પહોચે એ નિર્વિવાદ છે. રંગોની વાત તો લગભગ દરેક કવિ કરે જ પણ જેમ પ્રેમની અભિવ્યક્તિની ર.પા.ની signature style છે એમ જ રંગો વિષે વાત કરવાની, વસ્તુઓમાં જે તે રંગોનું આરોપણ કે પ્રોજેક્શન કરવાની એની શૈલી નિરાળી છે. અમુક કલ્પનો જોતાંવેત ખ્યાલ આવે કે આ ર.પા. બ્રાન્ડ નાં જ છે. જેમ કે:-
“કલમ કાગળને બચબચ ધાવે રે...
બચકારા બહુ બોલે સંતો, દૂધડિયાં નવ આવે રે
જલમભૂખ્યા આ અક્કરમીને, શાહીની એલર્જી.”
તો, આજે એક પ્રયોગ કર્યો છે. છ અક્ષરનું નામ’, મનપાંચમના મેળામાં’, ખડિંગ’, 108 રમેશ પારેખ વગેરે પુસ્તકોનાં પાનાં ફેરવવાનાં – સાવ randomly, રંગો વિષે જે ચમકારા દેખાય એ ટપકાવવાનાં અને એની ચર્ચા કરવાની. 17 મે 2020એ આ કવિની વિદાયને 14 વર્ષ પૂર્ણ થતાં હોઇ 14 કાવ્યકણિકાઓની ચર્ચા કરવી છે.
01. શીર્ષક: શક્યતા નામની સ્ત્રીનો પતિ
“આમ તો પાંદડું એક જ ખર્યુંતું ડાળેથી
પરંતુ આખીએ લીલાશ પર ઉઝરડો છે.
એક તો આ ઉઝરડો શબ્દ મને રમેશ પારેખે પ્રિય બનાવી દીધો છે. જીવનનાં ઘાવને વ્યક્ત કરવા માટે કેટલો યોગ્ય શબ્દ છે! ઉઝરડા ચામડી પર પડે એ તો જાણે સમજ્યા, ઝાડના થડ કે ડાળી પર પડે એમ લખ્યું હોય તો પણ કોઈ નવાઈ નહોતી પણ આ તો લીલાશ પર ઉઝરડો! Abstract ને concrete અને concrete ને abstract સ્વરૂપ આપવું એ આ કવિનો મનગમતો ખેલ છે. પાંદડું ખરે તો લીલાશ પર ઉઝરડો કેમ પડે? યાદ કરો, સિરીયાના દરિયાકિનારે મળેલી એક બાળકની લાશ અને દુનિયાભરમાં વ્યાપેલી કમકમાટી, નિર્ભયા ગેંગરેપ કેસ, લક્ષ્મી પરનો એસિડ એટેક .... આ બધી પાંદડું ખરવાની ઘટનાઓ છે જેનાથી સમગ્ર માનવતા ઉઝરડાઇ છે. બીજી રીતે જોઈએ તો જેમ ઝાડ પર અઢળક પાંદડાં હોય એમ માનવજીવનમાં અનેક સંબંધો હોય. આમ છતાં જ્યારે કોઈ એક સંબંધવિચ્છેદ થાય છે ત્યારે એ ઝખમ હૈયા પર કારી ઘાવ કરી જાય છે અને માણસ એ ઉઝરડાને વર્ષો સુધી પંપાળ્યા જ કરે. તમે પણ હજુ ધારો એટલાં અર્થઘટનો કરી શકો છો. એ જ તો છે કવિતાની મજા!
02. એ જ ગઝલનો અન્ય એક શેર
“સૂર્યનો ચાબખો ઝીંકાય ને હું દોડું છું
હું અશ્વ છું ને મારો લોહીઝાણ બરડો છે.”
લોહીઝાણ શબ્દ પણ ર.પા.નો કોપીરાઇટેડ હોય એવું લાગે છે. અસંખ્ય વાર આપણી નજરે ચડે છે આ શબ્દ અને એને વાંચતાં જ લોહીનો લાલ રંગ નજર સામે આવી જાય છે. રંગનો નામમાત્ર ઉલ્લેખ ન કરવા છતાં ભાવકને ધાર્યો રંગ દેખાડી શકવાનું કસબ છે આ સર્જકમાં. સૂર્યનો ચાબખો ઝીંકાય ને હું દોડું છું – નોકરિયાત વર્ગ માટે સોમવારનો સૂર્યોદય એ ચાબખાની જેમ જાત પર ઝીંકાય અને એણે દોડવું પડે. ડાબલા પહેરેલા ઘોડાને ખબર નથી હોતી કે એનું ગંતવ્ય શું છે, દોડવાનું પ્રયોજન શું છે, અટકવાનું ક્યારે છે વગેરે. બસ, ચાબુક વીંઝાય એટલે ભાગવાનું. માણસની જિંદગીમાં પણ આવાં અનેક અદ્રશ્ય ચાબૂકો એણે દોડતો રાખે છે ને!
03. (and 04). શીર્ષક: ગઝલ એક સવારની
“નીલમવરણો સૂરજ ઊગ્યો
પીગળવું ઉગ્યું પથ્થરમાં
પંખીની રંગોળી જેવા
કલબલતા ડંકા ટાવરમાં”
અગાઉના ઉદાહરણમાં જે સૂરજ ઘોડાની પીઠે વીંઝતો ચાબખો હતો એ જ સૂરજ અહીં બહુમૂલ્ય નીલમ જેવો છે. સવાર પડે ને પંખીઓ કલબલાટ કરતાં આકાશમાં formation રચતાં ઊડે એમ ટાવરમાં ડંકા પડે છે! અંગ્રેજ કવિ John Donneની કવિતાઓમાં આવી far-fetched imagery બહુધા જોવા મળે છે (પ્રેમી-પ્રેમીકાને પરિકરના પાંખિયા સાથે સરખાવાય છે જે આમ ભેગાં ને આમ છુટ્ટા!). જેમ રંગોળીમાં અનેક રંગોનો મેળો ભરાયો હોય છે એમ જ સવારના પહોરમાં ચહેકતાં પોપટ, કાબર, કોયલ, બુલબુલ, મોર, કાગડાં વગેરેનાં સવારો એકબીજામાં એવાં મિક્સ થઈ જાય જાણે કે આકાશનાં કેનવાસ પર અવાજોનો કોલાજ રચાઇ જાય! આહા... તમને પણ મારી જેમ દ્રશ્ય નજર સામે તરવરવા લાગ્યું ને!
05. શીર્ષક: કોને ખબર?
“પાંદડું કેવી રીતે પીળું થયું, કોને ખબર?
એટલે કે ઝાડમાંથી શું ગયું, કોને ખબર?”
અહીં પાંદડું ખરતું નથી, બસ પીળું થાય છે, મતલબ કે મરતું નથી, માત્ર વૃદ્ધ થાય છે. ઝાડમાંથી શું ગયું? એક પાંદડાં સાથે વિતાવેલી ક્ષણો? પોતાના જ અંગની જુવાની? પાંદડાની લીલાશ સાથે ઓસરતું ઝાડપણું? ઘણું, ઘણું ગયું! પાંદડાના પીળા થવાની નાનકડી બાબત પર એક સર્જક આટલું બારીક નકશીકામ કરી જાણે છે. કદાચ એટલે જ સર્જનહારે કીડીનાં પગરખાં બનાવવાનું કામ એણે સોંપ્યું હશે.
06. શીર્ષક: ગમ ઘૂંટે ઘૂંટે પીવો
“વ્હાલપની લીલી વાતથી લોભાઈ જાય છે
છોને તમે હ્રદયને મનાઈ સખત કરો.”
Forbidden fruit is always tempting. પ્રેમના માર્ગમાં જેટલાં અવરોધો આવે એટલો પ્રેમનો રંગ ઘેરો બને. Shakespeare કહે છે ને:
Love is not love which alters
When it alteration finds”
આ જ વિષય પર અઢળક ફિલ્મીગીતો લખાયાં છે છતાં આ શબ્દોની નજાકત અલગ જ છે. એક તો મને પારેખ સાહેબે પ્રેમ માટે વ્હાલપ શબ્દ પ્રયોજે ને ત્યાં જ બત્રીસ કોઠે દીવા થઈ જાય છે, સાચે!
“હરિ પર અમથું અમથું હેત
હું અંગૂઠા જેવડી ને મારી વ્હાલપ બબ્બે વેંત”
આપણને આ કવિ પર અમથું અમથું નહીં પણ સકારણ હેત છે. અહીં પણ પ્રેમની તાજગી માટે, પ્રેમના નૈસર્ગિક સૌંદર્ય માટે લીલી વાત જેવો શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે. ગુલઝાર સાહેબ યાદ આવે:
बन्धन है रिश्तों में, काँटों की तारें हैं
पत्थर के दरवाज़े, दीवारें
बेलें फिर भी उगती हैं और गुँचे भी खिलते हैं
और चलते हैं अफ़साने, किरदार भी मिलते हैं
वो रिश्ते दिल-दिल-दिल थे, वो दिल थे, दिल-दिल थे
07. શીર્ષક: સમૂહગીત
“વૃક્ષો જોયાનો થાય લીલોછમ વ્હેમ
એવો માર્યો આ ડંખ કઈ સાપણે?”
વૃક્ષ જોયું નથી પણ ખાલી વ્હેમ થયો છે અને એ પણ કેવોલીલોછમ! પહેલી લીટીમાં વૃક્ષની જીવંતતા સાથે જોડાયેલો લીલો રંગ બીજી લીટીમાં સાપના ઝેર સાથે જોડાય છે:- જીવન અને મૃત્યુ નું binary opposition. જિંદગી નામે સાપણે એવો તો ડંખ માર્યો કે એનું લીલું ઝેર નસોમાં વ્યાપી ગયું તોપણ આંખોમાં તો વૃક્ષની લીલાશ જ અંજાયેલી રહી ને! વહેમ તો વહેમ, જીવવા માટે એ પણ જરૂરી હોય છે. જેમ શેક્સપિયર ઓથેલો માં ઇર્ષ્યાભાવ માટે ‘green-eyed monster’ લખે છે એમ અહીં કર્તાને અધ્યાહાર રાખીને માત્ર ડંખની વાત કરી છે. જીવનના સમુદ્રમંથનમાંથી વૃક્ષની લીલાશરૂપે અમ્રુત મળે તો દુ:ખના ડંખથી લીલું ઝેર પણ મળશે જ એ નક્કી છે. આપણાં આ કવિ લખે છે:- 
“ખજૂરી જેટલો છાંયો મળે – એ સિક્કાની
                                 બીજી બાજુ ય છે કે, રણ મળે તમને.”

તો....
આટલો લેખ આજે વાંચવા મળે અને બીજો ભાગ આવતા સપ્તાહે વાંચવા મળે તમને!

                                                                    - © ડો. જય મહેતા