Where the Mind is Without Fear Rabindranath Tagore

 Q & A of Stories and Poems

 This blogpost is a part of academic activity meant for the students of Diploma Engineering Semseter 01 . This Q & A is prepared as per the curriculum of Communication Skills in English (CSE) recently implemented by the GTU (Gujarat Technological University). This series is prepared in the larger interest of the students and any misuse of it shall invite legal actions.

DISCLAIMER:- IMAGES, VIDEOS, LINKS AND OTHER WEB RESOURCES USED HERE ARE ONLY FOR ACADEMIC PURPOSE. NO COMMERCIAL BENEFIT IS INTENDED OUT OF IT.

Q.1 What is meant by “mind is without fear and head is held high”. Tick the correct answer. (i) to be fearless and self respecting (ii) to be proud of one’s high position . 48 (iii) to stand straight and be carefree.

Ans. To be fearless and self-respecting.

Q. 2. What does the poet mean by “where knowledge is free”?

Ans. By the phrase “Where knowledge is free”, the poet indicates everyone’s equal right to get education regardless of their financial situation. It also emphasises that knowledge is free from any sort of discrimination like caste, creed, gender, nationality and so on. In modern times, we may call it ‘global perspective’ towards education.

Q.3. The ‘domestic walls’ are usually associated with safety, comfort and love. What is the meaning of ‘narrow domestic walls’? Choose the correct answer. (i) small houses which make us feel cramped (ii) ideas which are petty and narrow-minded. iii) a house divided into rooms by walls.

Ans. Ideas which are petty and narrow-minded.

Q.4. What according to the poet do people tirelessly strive towards?

According to the poet, in such a heavenly society, people tirelessly strive to achieve perfection in whatever they do. Excellence in one’s work is an essential virtue in any field. The poet believes that people should always keep trying to get better and better in their work.

Q.5. How does the poet describe the old habit?

Old habit are mostly outdated, irrelevant and ‘dead’. They have no relevance to the constantly changing and fast life of modern times. That’s why the poet compares old habit with ‘dreary desert sand’ where the flow of reason (rational thinking) gets lost. Mostly people follow social traditions, customs and rituals without applying any logic or asking any questions about their significance. One should not let such unnecessary practices to overpower critical viewpoint.

Q.6 How does the poet describe ‘heaven of freedom’?

‘Heaven of freedom’ is described as the place where people neither mistreat nor discriminate others on the grounds of religious or political differences. In such a society, people tend to expand the horizons of their thinking and embrace all human beings. There is no place for bias, prejudice or hatred in such a life. One can be fearless in speaking truth, one can live with dignity and one can be free in his/her choices. Such a society is imagined as ‘heaven of freedom’.

Q.7. Who does the poet address as ‘thee’ and my father?

The poet addresses God as ‘thee’ and ‘my father’. God as the ultimate creator of the universe is addressed throughout this poem. The poet requests the Almighty to be a guide for our country into the journey of democracy and peaceful life.

Q.8 What kind of freedom does the poet desire for his country?

The poet expects something much beyond just the political freedom. When there is violence, crime, injustice and hatred prevalent everywhere, such a society cannot be considered free. We as people should strive to create a society when an individual can live with self-respect, happiness and sense of fulfilment. Such a society should be free from vices like corruption.

Q.9 Write a short note on the central idea of the poem.

This classic and amazing piece of poetry by genius poet Rabindranath Tagore is a manifesto of democratic values for an ideal society, It also goes in line with what the leaders and revolutionaries expected the nation to be at the time of Indian independence. Even in current times, it has full relevance. A society can be considered heaven only when there is freedom in the real sense of the term. Freedom from the outsiders or colonizers is not enough. As a society, we should also aim to be free from narrow-mindedness, superstitions, fanaticism and partiality. There is no place for religious or political rigidity and intolerance in such a society. We the people should always strive to achieve the mark of excellence in whatever work we do, only then the nation can make progress. In today’s technology-driven life, one must think beyond one’s cast, religion, state etc. A frog in a well type of thinking has no place in a global society. Broad-mindedness and acceptance are keys to creating a healthy society.

Stopping by Woods on a Snowy Evening Robert Frost

 Q & A of Stories and Poems

 This blogpost is a part of academic activity meant for the students of Diploma Engineering Semseter 01 . This Q & A is prepared as per the curriculum of Communication Skills in English (CSE) recently implemented by the GTU (Gujarat Technological University). This series is prepared in the larger interest of the students and any misuse of it shall invite legal actions.

DISCLAIMER:- IMAGES, VIDEOS, LINKS AND OTHER WEB RESOURCES USED HERE ARE ONLY FOR ACADEMIC PURPOSE. NO COMMERCIAL BENEFIT IS INTENDED OUT OF IT.

Q.1 Where was the speaker going? What stopped him on the way?

The speaker stopped to see the woods being covered with snow. Beautiful atmosphere of the forest tempted him to stay there for a while and enjoy the scenario.

Q.2 What according to the speaker will surprise the horse?

Stopping at an unknown place where there is no farmhouse of human habitation would surprise the horse. Horse gives a signal by shaking the bells whether there is some confusion in the mind of the rider.

Q.3 What does the speaker wish to convey through the phrase “fill up with the snow”?

Through the phrase ‘fill up with the snow”, the speaker wishes to draw the image of woods being covered by the heavy snowfall. It appeared as if the entire area was just filled with snow.

Q.4 What does the poet say about the owner of the woods?

The poet says that the owner of the woods would have no idea that he has stopped there for some time and that he must be living far away. He might also not know that his woods are covered fully with snow.

Q.5 What are the sights and sounds that the poet experiences in the woods?

The poet experiences the sweep of easy wind and snowy flake. Apart form this, the speaker hears the sound of the harness bell which his horse shakes.

Q.6 What promises do you think the poet has to keep?

Everyone has to shoulder worldly responsibilities of one’s self, family and so on. There are several promises that we make either to ourself or the others be they about career, family life, finance, wealth, health and so on. The speaker is tempted to take a halt at the woods as they are so enchanting but he is reminded of the things he needs to do in order to fulfil his promises.

Q.7 What message do the last paragraph convey?

There can be multiple interpretations of such a profound poem but one meaning can be derived and that is about the importance of focus, self-discipline and awareness of the roles one has to play. In life, we often come across several temptations along our path but we must not forget the ultimate destination i.e., the long-term goals of our life.

Q. 8 What is the role played by the horse in this poem?

The horse plays a sort of reminder for the rider about his duties and responsibilities. There is a point when the speaker is tempted by the enchanting view and wishes to stay there for a while but the horse reminds him of the journey ahead by shaking the bell.

Q. 9 Write a short note on: (1) Description of nature (2) Central idea of the poem

01. Description of Nature

This poem presents some fascinating verbal pictures about the beauty of Nature. The very first line has a mention of the word ‘Woods’. By doing this, the poet prepares the readers about what follows in the poem. Lush-green jungles with diverse range of trees, birds and animals comes to our mind when we read the word WOODS.

Further, the first stanza ends with the phrase “To watch his woods fill up with snow”. It is a picturesque description of how a jungle looks during the snowy times. It seems that the entire jungle is covered under the white blanket of snow.

Phrases like ‘frozen lake’ and ‘darkest evening of the year’ creates a sense of awe and mystery in the reader’s mind. There is a beauty of nature but there is also a darker side of nature which is present in a subtle way in this poem.

The sound of sweeping wind also adds to the beautiful description of nature. However, in the last stanza the poet most brilliantly narrates Nature as ‘LOVELY, DARK AND DEEP’.

02. Central Idea of the Poem

This deceptively simple poem tells a lot about human life. It is a metaphor for the journey of human life if we look at it from that perspective. The rider is the individual and the journey is the span of 100 years that a human may live. Woods, we can say, symbolises this world. On our journey, we may come across multiple types of situation and it’s all about how we respond to each one of them. Just like a jungle, human life is also a collage of multiple colours of emotions and experiences. Some might be pleasant and some might be disturbing but one has to accept life in totality just as woods have been doing since ages. The poem also talks about the luring temptations that wait on our path to success. Initially, the rider is tempted to be there but the horse reminds him of the journey ahead. Even in life, we are reminded of our commitment towards our goal either by our loved one or by our own soul. Woods of enchanting view can be attractive for the rider and he can stay there to relax but that would make a delay in his journey. One must never lose focus form one’s ultimate goals of life.

After Twenty Years – O. Henry

Q & A of Stories and Poems

 This blogpost is a part of academic activity meant for the students of Diploma Engineering Semseter 01 . This Q & A is prepared as per the curriculum of Communication Skills in English (CSE) recently implemented by the GTU (Gujarat Technological University). This series is prepared in the larger interest of the students and any misuse of it shall invite legal actions.

DISCLAIMER:- IMAGES, VIDEOS, LINKS AND OTHER WEB RESOURCES USED HERE ARE ONLY FOR ACADEMIC PURPOSE. NO COMMERCIAL BENEFIT IS INTENDED OUT OF IT.

01. How did the policeman move up the avenue?

The policeman on the beat moved up the avenue impressively.

02. How was the weather that night?

The weather was having the effect of light rain and the cold wind was blowing during that night. Due to such atmosphere, very few people were seen on the road.

03. What did the stranger say to the policeman?

The stranger said to the policeman:- “"It's all right, officer, I'm just waiting for a friend. It's an appointment made twenty years ago. Sounds a little funny to you, doesn't it? Well, I'll explain if you'd like to make certain it's all straight."

04. What was there in place of the store at that spot twenty years ago?

In place of the store, there was a restaurant named 'Big Joe' Brady's restaurant twenty years ago.

05. Who was the stranger’s friend?

Jimmy Wells was the stranger’s friend. They both grew up together like brothers in New York.

06. Where did they take the last dinner?

They took the last dinner at the Big Joe’ Brady’s Restaurant.

07. What kind of man was his friend Jimmy?

According to the man, his friend Jimmy Wells was one of the finest fellows in the world.

08. What did Bob tell the man in the overcoat?

Apart from greeting him and saying that the west gave him everything, the man in the overcoat told Bob:- “You've changed lots, Jimmy. I never thought you were so tall by two or three inches."

09. Was he really his friend Jimmy Wells?

No, actually he was a police officer and a colleague of his friend Jimmy Wells. Jimmy couldn’t arrest Bob due to his friendship, he sent another man to do the job.

10. Why was Bob under arrest?

Bob was under arrest for his criminal track record in the city. He was a wanted person in Chicago due to the crimes committed by him.

11. Whose note was handed over to Bob in the end?

The note handed over to Bob in the end was from Jimmy Wells (for whom Bob was waiting to meet after twenty years). 

The Leopard - Rusking Bond

 Q & A of Stories and Poems

 This blogpost is a part of academic activity meant for the students of Diploma Engineering Semseter 01 . This Q & A is prepared as per the curriculum of Communication Skills in English (CSE) recently implemented by the GTU (Gujarat Technological University). This series is prepared in the larger interest of the students and any misuse of it shall invite legal actions.

DISCLAIMER:- IMAGES, VIDEOS, LINKS AND OTHER WEB RESOURCES USED HERE ARE ONLY FOR ACADEMIC PURPOSE. NO COMMERCIAL BENEFIT IS INTENDED OUT OF IT.

 

The Leopard – Ruskin Bond

01 Describe the valley where the leopard lived.

The valley where the leopard lived was quite deep and dark even in daytime. As a result, many species of birds and animals dared to come out during daytime. There was almost no human activity except some milkmen. The valley was a like a safe shelter for the entire wildlife.

2. Why did the author return to mountains?

The author mentions that he had lived in urban areas for a long time and he wished to rejuvenate his life, so in order to renew himself physically and emotionally, he returned to the mountains.

3. Why didn’t his approach disturb the birds and animals?

The author’s approach didn’t disturb the birds and animals because there was no threat to them from this human being. He had not gone there to snatch away anything from the lives of the birds and animals. So they became more friendly and accepting towards him. His presence didn’t disturb the birds and animals.

4. What happened when the leopard sensed the author’s presence?

While climbing on a hill, the author spotted a leopard on a rock. The animal sensed the author’s presence and turned towards him. It was confused to find a human presence in this dense forest and when the author clapped his hands, it quietly left the place and disappeared into the jungle.

5. What did the author do to find forktail’s home?

In to find forktail’s home, the author created a camouflage of leaves and cautiously moved towards the tree. He hid himself in the hollow stump of a tree from where he could spot the bird. He did so just out of curiosity.

6. What was the hunters’ advice to the author?

The hunters advised the author to carry a gun along with him whenever he moved in the jungle as there was a leopard moving around.

7. What was the author’s attitude towards men?

The author’s attitude towards men was quite similar to that of the birds and animals living in the forest. Just like those residents of the jungle, the author also believed that men are unpredictable and one should avoid human contact as far as possible.

Dang Trekking with YHAI: કુદરત સાથે સીધો સંવાદ! (Day 03)

 Day – 03

બીજા દિવસના કેમ્પફાયરમાં અમને પુછવામાં આવેલું કે તમે કાલે ક્યાં જવાનું પસંદ કરશો? મારો જવાબ હતો:- ચાલવાનું ન હોય એવી કોઈ જગ્યાએ. જો કે ટ્રેકિંગ કેમ્પમાં આવીને ચાલવાથી બચવું એટલે અમદાવાદમાં રહીને ટ્રાફિકથી બચવા જેવું દુષ્કર હતું. અમને સૂચના અપાઈ હતી કે આવતીકાલે અહીંથી બધો સામાન લઈને, આ સ્થળ સાફ કરીને સવારે નીકળી જવાનું છે, વિવિધ સ્થળોની મુલાકાત લઈને સાંજે સીધું ઘરભેગા થવાનું છે. તો બસ.... All good things come to an end. ગમે એટલો થાક લાગવા છતાં મને આ સ્થળ છોડીને જવાની જરાય ઈચ્છા નહોતી. નાના હતા ત્યારે જે Essel World ની એડમાં આવતું ને? “એસ્સેલ વર્લ્ડ મેં રહુંગા મૈં, ઘર નહીં, નહીં, જાઉંગા મૈં!” બિલકુલ એવી જ લાગણી મને દેવીનામાળ માટે થતી હતી. ત્રીજા દિવસે અમારો સૂર્ય પ્રમાણમાં થોડો નિરાંતે ઊગ્યો. બ્રેકફાસ્ટ પતાવીને સાથીઓ સાથે ઇતિહાસ, રાજકારણ વગેરેની ચર્ચામાં પરોવાયા. અમારા વાંચન અને મનોમંથનના આધારે જે જ્ઞાન મેળવ્યું હતું એનાથી હિરેનભાઇએ અને મેં વોટ્સેપ યુનિવર્સિટીએ વહેતા કરેલા કેટલાક અસત્યોના ફુગ્ગામાં ટાંકણીઓ ખોસીને myth-bust કરવાનું કામ કર્યું.

બ્રેકફાસ્ટ પછી સર્ટિફિકેટ વિતરણ કાર્યક્રમ શરૂ થાય એ પહેલા કિશોરભાઇ ત્રિવેદી સર પાસેથી દીપડાના રેસક્યુ ઓપરેશનની દિલધડક દાસ્તાન સાંભળવાની બહુ મજા આવી અને એમાં હિરેનભાઇના પુત્ર માન પટેલે જે જિજ્ઞાસાથી પ્રશ્નો પૂછ્યા એ પણ ગમ્યું. ઝાલા સર અને તેમની ટીમે અમને પ્રકૃતિ સંવર્ધનનું મહત્વ શું છે અને એમાં નવી પેઢીને જોડવી કેટલી જરૂરી છે એ વાત સમજાવી. અમને સૌને સર્ટિફિકેટથી નવાજવામાં આવ્યા અને જરૂરી સૂચનાઓ આપવામાં આવી.

 

બ્રેકફાસ્ટ પતાવીને અમે સૌ સામાન લઈને દેવીનામાળ કેમ્પ સાઇટને વંદન કરી નીકળી પડયાં અને પહોંચ્યાં શબરીધામ. એવું કહેવાય છે કે આ એ જ સ્થળ છે જ્યાં ભગવાન શ્રી રામે એમની અનન્ય ભક્ત શબરીના હાથે બોર ખાધા હતા. એ મંદિર પર સીડીઓ અને ઢાળ બંને છે અને અમે ઢાળ ચડીને ઉપર ગયા. આગળ વાત કરી તે cool grandpa કિરણ શાહ સર સાથે વાતો કરતાં ત્યાં પહોંચ્યો, બાંકડે બેઠો, બેગ અને પાણીની બોટલ ત્યાં મૂકી અને આસપાસનો નયનરમ્ય નજારો જોવામાં પરોવાયો. એ જ કેમ્પસમાં એક નાનકડું હનુમાન મંદિર પણ હતું એટલે અમારે તો ત્યાં જવું જ પડે ને, નહીંતર હનુદાદા ને ખરાબ લાગે! ત્યાં બેસી થોડી વાર હનુમંત તત્વ સાથે સંવાદ કર્યો. આ મંદિર મને એટલે પણ ગમ્યું કે ક્યાંય કોઈ લાઉડસ્પીકર નહોતા અને પરમ શાંતિ હતી. સમયની કટોકટી હોવાથી ઝડપથી નીચે ઉતરી બસમાં ચડયો ત્યાં જ ધ્યાને આવ્યું કે હું મારી બેગ તો મંદિરમાં જ ભૂલી આવ્યો છું. ઓ ત્તારી...!!! હવે શું કરવું? ઝાલા સરને વાત કરી તો એ સ્વાભાવિકપણે નારાજ થયા અને કીધું કે હવે તું તારી રીતે આવી જાજે ટેક્સી કરીને, બસ ઊભી નહીં રહે. હિરેનભાઇ સાથે બેગ શોધવા નીચે ઉતર્યો ને મંદિરનો ઢાળ ચડયો ત્યાં જ બાજુમાં જાડેજા સર સ્કોર્પિયો લઈને પ્રગટ થયા અને સાથે ઝાલા સર પણ હતા. નાળિયેરની જેમ ઉપરથી કઠોર પણ અંદરથી નરમ એવા ઝાલા સર અમને લેવા આવ્યા હતા. મને મારા ભૂલકણા સ્વભાવ પ્રત્યે બહુ ચીડ ચડી અને ભોંઠપ પણ લાગી પણ હવે શું થાય! સરની સાથે હું અને હિરેનભાઇ આગલા મુકામે પહોંચ્યાં અને.....

શું અદ્ભુત જગ્યા ના દર્શન થયા.... આહાહાહા ......!!! Nature never fails to surprise you!

એક ઊંચાઈ પરથી જોયું કે નીચે એક વિશાળ U-turn બનતો દેખાય છે મતલબ કે નદી પોતાનું વહેણ બદલીને જે આકાર સર્જે છે એ યુ ટર્ન જેવો લાગે છે. સ્થાનિકોમાં એ જગ્યા વનદેવીના નેકલેસ તરીકે પ્રખ્યાત છે. પ્રાકૃતિક સૌંદર્યના આટલા વૈવિધ્યપૂર્ણ સ્વરૂપો એકસાથે મેં “જીવનમાં પહેલી વાર” જોયા. એની સામેના મકાનમાં અમે ભોજનની વ્યવસ્થા ગોઠવી અને ત્યાં ઉપસ્થિત RFO કેયૂર પટેલ સર (?) એ અમને એ જગ્યાની ભૂગોળથી વાકેફ કર્યા. બપોરનું જમણ પતાવી અમે થોડેક દૂર એક નાનકડા ટ્રેકની દિશામાં પ્રયાણ કર્યા અને યુ ટર્ન ને થોડા અલગ એંગલથી જોવાનો મોકો મળ્યો. ચાલતા ચાલતા બે ટાબરિયા - માન  અને અગાઉ વાત કરી એ વૃશાંગ બંનેએ મને એમની Q & A થી એટલે કે વિજ્ઞાનગોષ્ઠીથી અચંબિત કરી દીધો.

Next destination – ગિરમાળ ધોધ. આગળ જોયા એ ધોધની જેમ જ અહીં પણ ઊંચાઈથી પડતું મુકતા ધોધને દૂરથી જોઈને આનંદ થયો. જો કે થોડેક દૂર પ્લાસ્ટિકના કચરાનો ઢગલો આંખોને ખૂંચ્યો અને હિરેનભાઇ સાથે વાત થઈ કે આવું જોઈએ ત્યારે એમ થાય કે અમુક જગ્યાઓ માણસોની નજરમાં ન આવે એ જ સારું છે. મેં અગાઉના પ્રવાસોમાં જોયું છે કે લોકોને આવી સુંદર અને શાંત જગ્યાએ પણ મોટેથી ગીતો વગાડવા, કચરો જ્યાં ત્યાં ફેંકવો એ બધું રૂટિન થઈ ગયું છે. કુદરત જ્યારે માણસને લખલુંટ સુખ, સૌંદર્ય, સ્વાસ્થ્ય અને શાંતિના સ્ત્રોત આપતી હોય ત્યારે એ જગ્યાઓને પ્રદુષિત કરીને માણસજાત પોતાને નફ્ફટ, નગુણી અને કૃતઘ્ની સાબિત કરી દે છે.

ત્યાં કેટલીક દુકાનોમાં સ્થાનિક શૈલીની બનાવટની વસ્તુઓ, રમકડાં, ચા-નાસ્તો, મકાઇ વગેરે વેચાતા હતા. એમાંથી એક-બે લઈને, ચા પીને અમે પાછા ફર્યા. એ સમગ્ર વિસ્તારમાં પ્રાથમિક સુવિધાઓનો અભાવ, ગરીબી અને જિંદગી ટકાવી રાખવાનો સંઘર્ષ સ્પષ્ટ જોઈ શકાતો હતો. એમની સરખામણીમાં આપણું જીવનધોરણ ખૂબ ઊંચું છે એ વાત સમજાય ત્યારે મનોમન કૃતજ્ઞતાની લાગણી જન્મે અને વાતવાતમાં આવતા અસંતોષ અને ફરિયાદોના ઉભરા શમી જાય તો એ પણ આ ટ્રેકની એક ફળશ્રુતિ જ ગણી શકાય.

આમ વિચારો અને વાતોનો સિલસિલો બસમાં પણ ચાલતો જ રહ્યો. કેમ્પની ટીમમાં હર્ષુલ નામના એક યુવા ટ્રેકર કમ બોડી બિલ્ડર સાથે એમના ટ્રેકિંગના અનુભવોની વાતો મંડાઇ. જેસોર ટ્રેકમાં ચારથી પાંચ રીંછ એમના સાઇટની સાવ નજીક, રસોડા સુધી આવી ગયા હતા એ વાત સાંભળીને હ્રદય એક ધબકારો ચૂકી ગયું. અભ્યાસક્રમના કે અન્ય પુસ્તકો પાસેથી, Google - YouTube પાસેથી મેળવેલી Natureની સમજ અને અહીં આ ત્રણ દિવસ દરમ્યાન થયેલ પ્રકૃતિનો સાક્ષાત્કાર એ બંનેમાં બહુ અંતર છે. પુસ્તકો કે ઇન્ટરનેટ જે માહિતી આપે છે એ કુદરતના સ્પર્શ વિના અપૂર્ણ જ રહે છે. સુરત પાસે બાથરૂમ જવા halt કર્યો ત્યારે મેં 3 દિવસ પછી internet શરુ કર્યું પણ આ ત્રણ દિવસ ઇન્ટરનેટ થી દૂર રહીને પણ મેં મારા અંતરાત્માનો સૉફ્ટવેર અપડેટ કર્યો છે એ આવનારા સમયમાં મને વધુ મજબૂત, વધુ પ્રકૃતિપ્રેમી, વધુ સંવેદનશીલ અને વધુ માનવીય બનાવશે એ વાતમાં શંકાને કોઈ સ્થાન નથી. પરોઢિયે 04 વાગે નહેરુનગર, અમદાવાદમાં ઉતર્યો ત્યારે હું એ  જય નહોતો જે 09 તારીખે રાત્રે નહેરુનગરથી બસમાં બેઠો હતો.

મૂળ બંગાળી અને હાલ અમેરિકા સ્થિત ભારતીય લેખિકા Jhumpa Lahiri ની નવલકથા ‘The Namesake’ માં એક દ્રશ્ય છે. પુસ્તકનો યુવા નાયક અશોક ગાંગુલી ટ્રેનમાં મુસાફરી કરેછે અને સામેની સીટ પર બેસેલ બુઝુર્ગ સાથે વાતો કરે છે. એમનો સંવાદ:-

“You are young, he said. Pack a pillow and blanket and see the world. You will never regret it.

Ashok said: - My grandfather always said that is what books are for. To travel without moving an inch.”

અત્યાર સુધી હું આ બાજુની સીટ પર અશોક સાથે બેઠો હતો, સાહિત્ય-સંગતથી વિશ્વભ્રમણ કરતો હતો, હવે એમ થાય છે કે સામેની સીટ પર બેસેલ બુઝુર્ગની સલાહ માનીને જોવાય એટલી દુનિયા જોઈ લઉં, અફસોસ તો નહીં જ થાય, અહોભાવ જરૂર થશે. તમને શું લાગે છે?

- © ડો. જય મહેતા

Dang Trekking with YHAI: કુદરત સાથે સીધો સંવાદ! (Day 02)

 Day -02

9મી સપ્ટેમ્બર સુધી પોતાની અનેક શારીરિક-માનસિક તકલીફોની ફરિયાદ કરનારો Jay, I can’t થી ઉભરાતો Jay; નિરાશા, નિદ્રા, નિરસતા અને આળસભર્યું જીવન જીવનારો Jay 11મી સપ્ટેમ્બરે સાવ અલગ સ્વરૂપે જાગ્યો હતો એ આ ટ્રેકની એક દિવસની કમાલ હતી. જો કે, ત્યારે કોઈ કલ્પના ન હતી કે આ ટ્રેકનો બીજો દિવસ એથીય વધુ યાદગાર, આનંદદાયક અને પ્રેરણાદાયી રહેવાનો છે. પ્રિય ધ્રુવ ભટ્ટ સાહેબની નવલકથામાં વાંચતાં જે સત્ય સમજાયું તે આ ટ્રેકિંગમાં વારંવાર યાદ આવ્યું:- કુદરતથી સારી કોઈ યુનિવર્સિટી નથી. મોટિવેશન મેળવવા માટે કોઈ પ્રેરણાના ઝરણા વહાવવાની જરૂર નથી કે કોઇ બરાડા પાડતા વકતાઓને સાંભળવાની જરૂર નથી. કુદરતની નજીક રહીને, સભાન અવસ્થામાં જીવવાથી જીવનના અનેક સત્યો સમજાય છે. આ ટ્રેકિંગથી મેં એક વાત સમજી કે જેને હું મારી શારીરિક મર્યાદાઓ, નબળાઈ કે રોગ માનતો હતો એમાંથી 80 થી 90% તો માનસિક નબળાઈ જ હતી. હું મારા શરીર પાસેથી ધારું એટલું કામ લઈ શકું છું એ સમજાયું. આ સમજવામાં નિમિત્ત કોણ બન્યું? આગળ આવશે, વાંચતાં રહો.

Day -02 નું આયોજન થોડું અલગ હતું. બ્રેકફાસ્ટ બાદ શક્ય એટલો ઓછો સામાન અને એક ખાલી લંચબોક્સ લઈને નીકળી જવાનું હતું.

આ દિવસે સવારે અમે મુલાકાત લીધી ‘વઘઇ બોટનીકલ ગાર્ડન’ ની. 24 હેક્ટરમાં ફેલાયેલ આ વિશાળ ગાર્ડન બોટનીના વિદ્યાર્થીઓએ માટે તો સ્વર્ગ સમાન છે જ પરંતુ પ્રકૃતિપ્રેમી અને જિજ્ઞાસુ લોકો માટે પણ અચૂક જોવા જેવો છે. મારા માટે તો બોટની મતલબ ‘all greek and latin’ છે પણ ત્યાં વિવિધ વનસ્પતિની જે રેન્જ જોઈ એ જૈવવિવિધતા (bio-diversity) નું મહત્વ સમજવા પર્યાપ્ત હતી. જીવનમાં પહેલી વાર  મેં રુદ્રાક્ષનું વૃક્ષ સાવ નજીકથી જોયું. અરે, પ્રાગ વડ નામે જે વડલો જોયો એ તો કદાચ આખા ગુજરાતમાં અહીં એક જ સ્થળે છે. વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ તો આ વડ કીમતી છે જ પણ અધ્યાત્મજગતમાં પણ એનું મહત્વ ખૂબ ગણાયું છે. એવું કહેવાય છે કે આ વૃક્ષ નીચે બેસીને ધ્યાન કરવાથી મનને શાંતિ મળે છે અને ઈચ્છાઓ પૂર્ણ થાય છે. ઈચ્છાઓના મૃગજળ પાછળ સાડા ત્રણ દાયકા ભટક્યા પછી મને હવે એક જ વિચાર છે જે ડો. ચિનુ મોદી ‘ઇર્શાદ’ સાહેબે બખૂબી વ્યક્ત કર્યો છે:-

“કોઈ ઈચ્છાનું મને વળગણ ન હો;

એય ઈચ્છા છે, હવે એ પણ ન હો!”

અમે સૌએ એ સંયુક્ત કુટુંબના મોભી સમા આ વિરાટ વડદાદા પાસે ઊભા રહીને ફોટો લીધા. આ ઉપરાંત, પતંગિયાને આકર્ષિત કરે એવા છોડ પણ જોયા અને એના પર મંડરાતા મખમલી, નાજુક પતંગિયા પણ જોયાં. ત્યાં ઉપસ્થિત ગાઈડે કહ્યું ત્યારે મને ખબર પડી કે સ્ટેટ એનિમલ અને સ્ટેટ બર્ડ ની જેમ આપણું State Butterfly પણ હોય છે અને એનું નામ Blue Tiger છે. બોલો, તમને ખબર હતી? બસ, તો આ ત્રણ દિવસ દરમ્યાન મને વારંવાર એ વાત સમજાઈ છે કે હું કેટલું ઓછું જાણું છું અને એ મને વધુ વિનયી બનાવવા માટે જરૂરી છે. વઘઇ બોટનીકલ ગાર્ડનમાં વ્યવસ્થિત આયોજન સાથે વૃક્ષો અને છોડના ઉછેર, તેના પર માહિતીના બોર્ડ અને તેની ચીવટપૂર્વક કરાતી માવજત ઉડીને આંખે વળગે એવી હતી. કેકટસ, (કાળો અને સફેદ) સાદડ, આસોપાલવ, મધુનાશિની વગેરે પણ જોયા. આ મધુનાશિની એના નામ પ્રમાણે ડાયાબિટીસ સામે લડવામાં સહાય કરે છે. Giant Wood Spider જોયું જેની જાળ (કે શરીર?) બુલેટ પ્રૂફ જેકેટ બનાવવામાં કામમાં લેવાય છે એ જાણીને અચરજ થયું.

અચરજના એક પછી એક ગિફ્ટ પેકેટ્સ ખૂલતાં જ જતાં હતાં. Bottle brush નામની એક વનસ્પતિ જોઈ. એના પાનને તમે હથેળીમાં ઘસો તો પહેલા કાંઇ અલગ સુગંધ આવે, વળી વધારે ઘસો તો ફરી કોઈ જુદી ખુશ્બુ મળે.... નિલગિરી, મહેંદી, વિક્સ, ચેરી વગેરે અલગઅલગ સુગંધ એક જ પાનમાંથી આવે, બોલો..!!!! છે ને કુદરતની કમાલ! કાયઝેલિયા નામની વનસ્પતિ જોઈ જેની છાલમાંથી કેંસરની દવા બનાવવામાં આવે છે. જો કે, મને મારા અંગત અધ્યાત્મને લીધે જે સૌથી વધારે ગમ્યું એ હતું અશોકવૃક્ષ. કહેવાની જરુર ખરી કે રાવણે સીતાજીનું અપહરણ કરીને એમને પોતાના મહેલની અશોકવાટિકામાં આ જ વૃક્ષ નીચે રાખ્યા હતાં? શોક દૂર કરનાર વૃક્ષ તરીકે ઓળખાતા આ ઝાડ નીચે સીતાજીને રાખવા પાછળ અભ્યાસુ રાવણનો તર્ક એ હતો કે સીતાજી રામનો શોક ભૂલી જાય અને રાવણને પોતાના હ્રદયમાં સ્થાન આપે. જો કે, થયું એકદમ વિપરીત! તુલસીદાસજી રામચરિતમાનસ ના ‘સુંદરકાંડ’ માં લખે છે:-

“સૂનહૂ બિનય મમ બિટપ અસોકા

સત્ય નામ કરું, હરું મમ સોકા!”

રામના વિરહમાં વિચલિત સીતાજી કહે છે:- “હે અશોક વૃક્ષ, મારી વિનંતી સાંભળ, મારો શોક દૂર કરીને તારું અશોક નામ સાર્થક કર.”

આમ તો આ આખો ગાર્ડન જોવા રહીએ તો સહેજે ચારેક કલાક જેટલો સમય લાગે પણ અમારી પાસે સામનો અભાવ હોવાથી અમે અર્ધા કલાકમાં ઊડતી મુલાકાત લઈને જ સંતોષ માન્યો અને આ ગાર્ડનને બાય બાય કહી આગળ વધ્યા અને મને આપણાં નામી કવિ ઉમાશંકર જોશીની પંક્તિ યાદ આવી (જે આજના Global Warming/Climate Change ના માહોલમાં કેટલી યોગ્ય લાગે!)

                               “વિશાળે  જગ વિસ્તારે  નથી  એક જ માનવી,

                                પશુ છે, પંખી છે, પુષ્પો, વનો, ને છે વનસ્પતિ!

પગપાળા જંગલ ખૂંદવાના અને બસમાં ફરવાના અનુભવો પછી આ દિવસે અમને એક વિશિષ્ટ લહાવો મળ્યો – ખુલ્લા ટેમ્પોમાં ચોતરફ હરિયાળી નિરખતાં સફર કરવાનો લ્હાવો.

એ પહેલા ગિરાધોધ જોવા ગયાં પરંતુ એ તો દૂરથી જ જોવાનો હતો, ત્યાં નાહવાની મનાઈ હતી એટલે એ તો “હાથકો આયા, મુંહ ના લગા” જેવી વાત થઈ પણ સુરક્ષા નિયમોમાં ક્યારેય કોઈ બાંધછોડ ન કરાય.

જાડેજા સર પાસેથી જાણ્યું કે તેઓ વર્ષો પહેલા આ ધોધ પાસે કેમ્પ સાઇટ રચીને ટ્રેકિંગ કરતાં હતાં. આ રાજેન્દ્રસિંહ જાડેજા એટલે એ વ્યક્તિ કે જે 18 વખત હિમાલયના સ્પીતી વેલીની સોલો રાઈડ કરી ચૂક્યા છે અને કુલ 76000 km નું અંતર કાપી ચૂક્યા છે. જી હા, આ આંકડામાં કોઈ ભૂલ નથી! અરે, કોઈ માણસ કાઇનેટીક લઈને અમદાવાદથી લદ્દાખ જઈ શકે? એવા માણસને તમે શું કહેશો? Santiago (The Old Man and the Sea) જ કહેવાય ને! જાડેજા સર એટલે એકદમ cool grandpa!

આવા જ બીજા એક cool grandpa મળ્યા હતા અને એમનું નામ - કિરણ શાહ સર. 70+ ની ઉંમરે જે સ્ફૂર્તિ અને સ્ટેમિના એમના હતા એ તો કોઈ જિમ જનારા જુવાનિયાને શરમાવે એવા હતા. દરેક ટ્રેક પર એ આગળ હોય ને મને buck up કરે. આવાં તો અનેક ટ્રેકવીરો હતાં જેમને જોઈને મારા પગમાં જોમ ઉભરાતું હતું. આગળ વાત કરી એમ આ બધા તન-દુરસ્ત અને મન-દુરસ્ત માણસોનુ નિરીક્ષણ કરીને મને સમજાયું કે હું મારા શરીર પાસેથી ધારું એટલું કામ લઈ શકું છું. ગિરાધોધ જોયા પછી જંગલમાં એક rest-house માં વનભોજનનું આયોજન હતું ત્યાં અમે હિરેનભાઇ પટેલ પરિવાર સંગ પૂરી-શાક-મોહનથાળ-છાશ-ડુંગળી-મરચા ની મિજબાની માણી! એ મકાન જોઈને લાગ્યું કે સમયના કોઈ પડાવ પર અહીં અંગ્રેજ અમલદારો રહેતાં હશે.

જમીને અમે ટ્રેક આરંભ્યો પાંડવ ગુફા તરફ. બાપ રે! આટલું ભારે ભોજન કર્યા પછી વામકુક્ષિને બદલે વોકિંગ કરવાનું કેવું આકરું લાગે! થકવી દેનારા એ ટ્રેકને અંતે અમે એ ગુફા પર પહોંચ્યા જ્યાં એક સુંદર ધોધ વહેતો હતો. વરસતા વરસાદમાં રેઇનકોટ સહિત તરબતર ભીંજાતા કરેલો એ ટ્રેક યાદગાર રહ્યો. મારા સુખદ આશ્ચર્ય વચ્ચે RFO (Range Forest Officer) રાહુલ પટેલ સર ત્યાં સપરિવાર પહોંચ્યા અને અમે પત્રકારોની જેમ પ્રશ્નોનો મારો ચલાવ્યો.

એમણે અમને દીપડાના habitat, તેને ટ્રેસ કરવાની પદ્ધતિ, બાર-કોડ, RFID વગેરે વિષે રોચક જાણકારી આપી. બધાએ સરસ ગ્રૂપ ફોટોઝ લીધા પણ આ ટ્રેક મને અન્ય એક કારણસર યાદ રહેવાનો હતો: - મારી સાથે ચાલતો એક ટાબરિયો, અમદાવાદની સ્કૂલમાં ભણતો છોકરો વૃશાંગ પંડયા!  ઓહોહો! શું જબ્બર, તેજતર્રાર, અભ્યાસુ અને સ્માર્ટ બચ્ચો હતો એ! પ્રાણીવિશ્વ અને વિજ્ઞાન વિશેના એના વાંચન-અભ્યાસથી હું દંગ રહી ગયો. એક શિક્ષક તરીકે અને એક નવનિયુક્ત(!) પિતા તરીકે મને એહસાસ થયો કે આ સ્માર્ટ જનરેશન સાથે ડીલ કરવું હશે તો આપણે અપડેટ થવું પડશે. “અમારા જમાનામાં અમે આમ ભણતા!” વાળું કોરસ બંધ કરવું પડે તો જ કૈંક નવું શીખી શકાય. મારી એક તરફ આ GenNext હતી તો બીજી તરફ સતત અપડેટ થતાં તરોતાજા યુવા-વરિષ્ઠ નાગરિકો હતાં અને એ વાત મને બહુ સ્પર્શી ગઈ.

પાંડવ ગુફા ટ્રેક પૂર્ણ કરતાં તો મારા કિલોમીટર પૂરા થઈ ગયા અને મેં સંયોજક સંજય શુક્લ સરને કહી દીધું કે સર, ગમે તે થાય પણ હું ડોન હિલ નહીં જ આવું. I am sorry! સારું થયું કે હું મારા  નકારને વળગી ના રહ્યો કારણ કે ડોન હિલ (આશરે 3200 ફીટ) અમે પેલા ખુલ્લા ટેમ્પોમાં ચડયા અને એ આખા ટ્રેકિંગની સૌથી મજેદાર મુસાફરી રહી.

કુદરતે ચોતરફ છૂટા હાથે વેરેલ સૌંદર્ય જોઈને સૌનાં મુખેથી “ઓહો...” “વાહ!” “સુપર્બ!” જેવા ઉદ્ગારો સરી પડતા હતા. ક્ષણભર તો એવું લાગ્યું કે આપણે કેરાલા, કાશ્મીર કે કેનેડાના કોઈ રમણીય સ્થળે વિહાર કરી રહ્યાં છીએ. વાદળોની ચાદર ઓઢીને બેસેલી ટેકરીઓ બાહોં ફેલાવીને અમારું સ્વાગત કરી રહી હતી. આ સફર દરમ્યાન દૂર એક ટેકરી પર કોઈ વિરાટ પક્ષી બેઠું હોય એવું દેખાયું અને બધાએ વાત કરી કે આપણે ત્યાં જવાનું છે. નીચેથી અમને જે વાદળો wave કરી બોલાવતા હતા એની સાવ નજીક જઈ પહોંચ્યા ત્યારે એણે અમારા પર વ્હાલ વરસાવવાનું શરૂ કર્યું!

Meme શૈલીમાં કહું તો:- “ઔર અભી તો રૂકો. Climax અભી બાકી હૈ.” ડોન હિલ પહોંચીને ખ્યાલ આવ્યો કે અહીંથી આગળનું ચઢાણ પગપાળા ચઢવાનું છે. મનોમન “ના, નથી જવું. નહીં જ ચલાય...” ની કચકચ ચાલતી હતી કે આમ જ્યાં મેં અચાનક ડાબી બાજુ જોયું તો હું દંગ રહી ગયો! વિશાળ મેદાન પર ઘાસનું પાથરણું પાથરી વૃક્ષો અને રસ્તાઓ વાતો કરતાં હતાં અને દ્રષ્ટિ પહોંચે ત્યાં સુધી ટેકરીઓ પર વાદળોનું ધુમ્મસ છવાયેલુ હતું –જાણે કે હું વિમાનમાંથી નીચે જોતો હોઉં એવું લાગ્યું. આ દ્રશ્યોથી રિચાર્જ થઈને આગળ ચઢવાનું શરૂ કર્યું. આટલી ઊંચાઈએ ચાલવામાં જો બેદરકારી દાખવી તો સીધા નીચે... ડાયરેક્ટ અસ્થિવિસર્જન! મનોજ ખંડેરિયાના શબ્દોમાં કહીએ તો:-

“હાથમાં કારોબાર રાખ્યો તેં

ને મને બારોબાર રાખ્યો તેં

એક ડગ છૂટથી ભરી ન શકું

ખીણની ધારોધાર રાખ્યો તેં!”

 

ખૂબ સંભાળીને અમે આગળ વાત કરી તે ગીધના વિશાળ શિલ્પ સુધી પહોંચીને ફરી વિહંગાવલોકન કર્યું. એ તો સાચેસાચ વિહંગ (પક્ષી) એ કરેલ અવલોકન જેવી સ્થિતિ હતી. “યે કૌન ચિત્રકાર હૈ!” ના અહોભાવથી વિસ્ફારિત નયને હું એ અપ્રતિમ દ્રશ્યને આંખોથી ક્લિક કરતો રહ્યો. ઘડીભર તો થયું કે રડી પડાશે! આ મારા ટ્રેકની સૌથી મૂલ્યવાન ક્ષણ હતી. થોડા ફોટોઝ લઈને નીચેની તરફ પ્રયાણ કર્યું.

“આજ ખુશી મિલી ઇતની કી મનમેં ના સમાયે

પલક બંદ કર લું કહીં છલક હી ન જાયે!

 

કેમ્પ પર પાછા ફર્યા ત્યારે શરીરની નસેનસ થાકીને ચૂર હતી પણ મસ્તિષ્કના તમામ કોષોમાં ઉમંગ ઊછળતો હતો. રાત્રિ ભોજનમાં દાલ-બાટી, ચૂરમું, ભજીયા વગેરે સ્વાદેન્દ્રિયોને રીઝવવા તૈયાર હતાં. જો કે, મારી ઉતાવળ તો ઝટપટ ખાઈને આડા પડવાની હતી પણ હજી તો કેમ્પફાયર બાકી હતું. કેમ્પફાયરમાં ધ્રુવ દાદાનું ‘ઓચિંતું કોઈ મને રસ્તે મળે’, ‘હંસલા હાલો ને!’, ‘દાદા હો દીકરી’ વગેરે સાંભળવાની મજા આવી. આ બંદાએ પણ પોતાની એકાદ-બે રચનાઓ ઠપકારી જ દીધી! પ્રેક્ષકો ભાગીને પણ જંગલમાં ક્યાં જવાનાં હતાં! જો કે, સૂતા પહેલા એક thrill pill એ મળી હતી કે કેમ્પ નજીક જ દીપડા ના અવાજ સંભળાયા છે માટે રાત્રે કોઈએ બાથરૂમ જવા એકલા નીકળી ન પડવું! અહીં ‘તારી હાક સુણીને કોઈ ન આવે તો’ એકલો જાતો નહીં, સ્લીપિંગ બેગમાં ચૂપચાપ સૂઈ જાજે એવો અર્થ કરવાનો હતો. આજ્ઞાંકિત બાળની જેમ અમે રાત્રે બે સાથીઓને જગાડીને લઘુશંકા નિવારણ કરીને પોઢી ગયા! બસ, હવે મોડી પડે સવાર!

- © ડો. જય મહેતા

Dang Trekking with YHAI: કુદરત સાથે સીધો સંવાદ! (Day 01)

                                                    

જીવનમાં છે લ્હાવા કદમ પર, કદમ પર

શરત છે એટલી કે ગતિમાન રહેવું;

જુદા છે મુસાફિર પ્રવાસે પ્રવાસે

 જુદી સગવડો છે ઉતારે ઉતારે!

   - મરીઝ

ગઈકાલે વાત કરી એ પ્રમાણે આજે વહેલી સવારથી ટ્રેક શરૂ થઈ ગયો પણ સાવ અણધારી રીતે... ટ્રેકમાં સંજોગોની સરપ્રાઈઝ હોય એ તો અંદાજ હતો પણ ઉઠતાંવેંત જ સરપ્રાઇઝ મળશે એવો ખ્યાલ નહોતો. વહેલી સવારે સાડા પાંચ કે છ આસપાસ આહવા થી છએક કિલોમીટર દૂર બસ ઉભી રહી અને બંધ થઈ ગઈ. મને એવું લાગ્યું કે ટ્રાફિક જામ હશે ત્યાં તો ખબર પડી કે આગળ ST ની બસને અકસ્માત નડ્યો છે. 

હિરેનભાઈના ઇજનથી હું નીચે ઉતર્યો અને બહાર જોયું તો ચારેબાજુ ઘટાટોપ વૃક્ષો, ભેખડ અને નીચે નદી. થોડે આગળ જોયું તો સર્પાકાર રસ્તે વળાંક લેવામાં ડ્રાઇવરે ભૂલ કરી હોય કે ગમે તે કારણે પણ બસનો આગળના વ્હીલનો ભાગ જમણી બાજુની ચટ્ટાન સાથે ટકરાઈને ચિરાઈ ગયો હતો અને બસ આખી આડી થઈ ગઈ હતી. મને એવું જાણવા મળ્યું કે હવે તો બે-ત્રણ કલાકે આ બધું clear થશે પછી જ આગળ જવાશે. એક તો આખી રાત એસી કોચમાં સુવાને લીધે શરદી અને સિંગલ સ્લીપર સીટના લીધે પીઠનો દુઃખાવો પજવતો હતો એટલે હજી હું કિંકર્તવ્યમૂઢ ઉભો હતો ત્યાં તો હિરેનભાઈએ અમને ઉશ્કેર્યા કે હાલો હાલતા જઈએ ને અમારે તો દોડવું હતું ને ઢાળ મળ્યો (શ્લેષ અભિપ્રેત!) જો કે, અહીં તો ઢાળ ચઢવાનો પણ હતો. જિંદગીની આ જ રસમ છે... ક્યારેક ઢાળ ઉતરવાની મજા લઈએ તો સામે ઢાળ ચડવાનો થાક પણ વેઠવો પડે. જો કે, પ્રકૃતિની દિશામાં મંડાયેલ કોઈ કદમ ક્યારેય નિરર્થક નથી જતાં. થોડે આગળ જતાં અમને શિવઘાટ ધોધના દર્શન થયાં. નાનકડા ધોધના દર્શન કરીને ફરી બસની દિશામાં પાછા ગયા અને બેસી ગયા.

સાતેક કિલોમીટર જતા આહવા આવ્યું અને બારીમાંથી ખળખળ વહેતી નદી જોઈને જીવને ટાઢક થઈ. (જળતત્વ મને હંમેશા આકર્ષિત કરે જ છે અને એનું એક વૈજ્ઞાનિક કારણ પણ આ ટ્રેકિંગમાં જાણવા મળ્યું જેની વાત આગળ આવશે.) વળી પાછી રોલરકોસ્ટર રાઈડ શરુ થઇ. બસમાંથી ઉતરીને બેકપેક અને નાની બેગ લઈને દેવિનામાળ કેમ્પ સાઇટ ચાલીને જવાનું હતું. સાલું બહુ અઘરું લાગ્યું તો મને સાથી મિત્રોએ કીધું કે આ તો હજી શરૂઆત છે! કમરના દુ:ખાવા સાથે આખી ટ્રેકિંગ બેગ ઊંચકીને ઢાળ ચડીને બે કિલોમીટર જેટલું ચાલવામાં દમ નીકળી ગયો તો આગળ તો કોણ જાણે કેવાં કપરા ચઢાણ હશે!

જો કે અહીં એક વાત ખાસ નોંધવી રહી કે આ સમગ્ર બયાન જિંદગીમાં પહેલી વાર ટ્રેકિંગ કરનાર વ્યક્તિ લખે છે એટલે એને એ સંદર્ભે જ વાંચવું. આમેય આ ત્રણ દિવસ દરમ્યાન મારા માટે “જીવનમાં પહેલી વાર” એ શબ્દોનો પ્રયોગ વારંવાર કરવો પડે એવા અનુભવો થયા છે.

કેમ્પ સાઇટ પર પહોંચીને, ફ્રેશ થઈને, ચા-ભાખરી, અથાણું, દહીં, મરચાંનો ટેસ્ટી નાસ્તો કરીને અમે પ્રથમ ટ્રેકની દિશામાં ડગ માંડયા. મારા માટે આટઆટલી અનિશ્ચિતતા અને પ્રશ્નાર્થો સાથેનો આ પ્રથમ પ્રવાસ હતો. જો કે, આને પ્રવાસ નહીં પણ ટ્રેકિંગ જ કહેવું પડે અને એટલે જ એમાં અનિશ્ચિતતા ઓછી અને ઉત્સુકતા વધારે હતી. Youth Hostels Association of India નામથી જ મેં એવી ધારણા બાંધી હતી કે જેમ જુવાનિયાઓ હોસ્ટેલમાં રહે અને સાવ bare minimum - પ્રાથમિક સગવડોથી ચલાવે એવું જ કાંઈક હશે. કેમ્પમાં હું તો હિરેનભાઇ સિવાય કોઈને ઓળખતો નહોતો એટલે શરૂઆતમાં બધા સાથે અલપઝલપ પરિચય કર્યો.

હવે થોડું flashback:- ડાંગ ટ્રેકિંગ પર આવતી વખતે મારે નહેરુનગરથી બસ પકડવાની હતી. અમારા સંયોજક શ્રી સંજય શુક્લ સર સાથે વાત થઈ તો એમણે કહ્યું કે કેટલાક મિત્રો ત્યાં પહોંચી ચૂક્યા છે. જોયું તો ત્યાં એક સિનિયર સિટીઝન યુગલ ઊભું હતું અને વાતચીત કરતાં જાણવા મળ્યું કે એ પણ ટ્રેકમાં આવે છે. મને અંદરખાને રાહત થઈ કે હાશ! ચાલો, આટલા વડીલ વ્યક્તિઓ આવે છે તો ટ્રેક પ્રમાણમા આસાન હશે ને મને વાંધો નહીં આવે. મને તો સ્વપ્ને ય ખ્યાલ નહોતો કે આગામી ત્રણ દિવસો મને ત્રણ બાબતો સમજાવવાના હતા:-

01. ટ્રેક સાવ આસાન તો નહોતો જ.

02. આ સિનિયર સિટીઝન્સ લાગતાં હતાં એનાં કરતાં ક્યાંય વધારે ફિટ, સક્ષમ અને તન-મનથી young હતાં.

03. બુઝુર્ગ વ્યક્તિઓ આવી સાહસિક પ્રવૃત્તિઓ ન કરી શકે એ આપણી વ્યાપક સામાજિક માન્યતા ખોટી છે.

આટલા ફ્લેશબેક પછી આપણે પહેલા ટ્રેકની વાત પર આવીએ. YHAI ના ચેરમેન શ્રી યશપલસિંહ ઝાલા સર, શ્રી રાજેન્દ્રસિંહ જાડેજા સર, કિશોરભાઈ ત્રિવેદી સર, સંયોજક સંજય શુક્લા સરની આગેવાની હેઠળ તેમજ રેન્જ ફોરેસ્ટ ઓફિસર શ્રી રાહુલ પટેલ સર ના માર્ગદર્શન હેઠળ અમે ખાપરી નદીનો ટ્રેક આરંભ્યો.

ચારેબાજુ ઘટાદાર વૃક્ષો અને વચ્ચે એક નાનકડી કેડી પર ચાલતાં ચાલતાં નદીકિનારે પહોંચ્યા અને દર થોડા અંતરે ઉપરોક્ત સાહેબો વન્યજીવન વિષે વાતો કરતાં હતાં. (સત્તાના લીધે નહીં પરંતુ એમના વિપુલ જ્ઞાન અને અનુભવસંપન્ન હોવાને લીધે એમને ‘સાહેબ’ કહેવા પેન લલચાય છે.)

તેમણે અમને વિવિધ વૃક્ષો, તેનાં બોટનિકલ નામ, તેની ખાસિયતો, ઔષધિય ગુણો, તેમાંથી બનતી વિવિધ વસ્તુઓ, 04 પ્રકારના જંગલ, ડાંગના જંગલની વિશેષતાઓ વગેરે વિષે એકદમ રસાળ શૈલીમાં માહિતી આપી અને ટ્રેકર્સ સાથે ચર્ચા કરી. રેન્જ ફોરેસ્ટ ટેરિટરી પ્રમાણે વિસ્તારના જે ભાગ પડે તેમાં અમે કંપાર્ટમેંટ નં. 132-133 માં ઊભાં હતાં. વૃક્ષની ઉંમરનો અભ્યાસ કેમ થાય, વૃક્ષોનું ત્રણ લેયર પ્રમાણે plantation કરવામાં આવે વગેરે બાબતો જાણવા મળી. સાદડ, ખાખરો, મહુડો જેવા વૃક્ષો પહેલી વાર નજીકથી જોવા-ઓળખવાનો મોકો મળ્યો. સાગ, સીસમ, ચંદન, ખેર અને મહુડો એ પાંચ reserve trees છે એ જાણ્યું. માનવેલ વાંસ અને કાંટસ વાંસ વિષે પણ જાણ્યું. આમ, ખાપરી નદી સંગાથે અમે નાનકડી કેડી પર ચાલતાં જ ગયાં. વચ્ચે એક ઝાડ પર giant wood spider જોયો અને પટેલ સરે તેના વિષે અમને જાણકારી આપી. કરોળિયાની એક પ્રજાતિમાં નર અને માદાના મેટિંગ પછી માદા નરનું ભક્ષણ કરી જાય છે એ જાણીને મનોમન ભગવાનનો આભાર માન્યો કે એમણે મને માણસ બનાવ્યો, કરોળિયો નહીં! આપણી ઘરવાળીઓ તો બહુ સારી કહેવાય કે ગમે તે કરે પણ આપણને જીવતા તો રાખે છે! હાહાહાહા

ચોખ્ખી હવા શ્વાસમાં લેતાં અમે પથરાળ રસ્તા પર ચાલતાં જતાં હતાં ત્યાં મને વિચાર આવ્યો કે આમાં તો શૈક્ષણિક પ્રવાસ જેવુ વધારે લાગે છે, કોઈ thrill, કોઈ રોમાંચ તો નથી! બસ, થોડી જ વારમાં કુદરતે મને જવાબ આપ્યો. ધોધમાર વરસાદ શરૂ થતાં બેગમાં લીધેલ poncho (ગડી વાળીએ તો હથેળીમાં સમાઈ જાય એવડો રેઇનકોટ) પહેરી લીધો. ભારે વરસાદ, ચીકણી માટી અને પથ્થરોવાળી કેડી પર સાવચેતીપૂર્વક આગળ વધતાં બે ફાંટા આવ્યા અને મને Robert Frost ની સુખ્યાત કવિતા યાદ આવી:-

“Two roads diverged in a wood

I took the road less travelled by

And that has made all the difference.”

જો કે અહીં અમારી પાસે એવી છૂટ નહોતી, આગળવાળાના કદમના નિશાન પર જ ચાલવાનું હતું નહીંતર જો જંગલમાં ભૂલા પડો તો GPS નો કાકોય ન શોધી શકે.

આગળ એક ખાબોચિયામાં ભેંસો આરામ ફરમાવી રહી હતી. અમે એમના રંગમાં ભંગ કર્યો એટલે એ ભડકીને દોડી અને અમારે કેટલાક મિત્રોને સચેત કરીને લાવવા પડયા. નદીના પુલ પર થોડી વાર અટકીને, ફોટો લઈને પરત આવવા નીકળ્યા. સાથી મિત્રો સાથે હળવા વિનોદ અને વાતો કરતાં કેમ્પ સાઇટ પર પાછા ફર્યા.

દેવીનામાળ – આસપાસ દેવીદેવતાઓનો વાસ હોવાને લીધે તેનું નામ ‘દેવીનામાળ’ પડયું હોય એવી માન્યતા છે. દેવીદેવતાઓની તો ખબર નહીં પણ મને તો પ્રકૃતિનું જે દૈવી સ્વરૂપ જોવા મળ્યું છે એ અવિસ્મરણીય છે. YHAI ના આ ટ્રેકિંગમાં માત્ર પ્રકૃતિદર્શન જ નહીં પરંતુ માનવ પ્રકૃતિના કેટલાંક રમ્ય રંગો જોવા મળ્યા. કેમ્પના તમામ સભ્યોને ચાર ગ્રૂપમાં વહેંચવામાં આવ્યા હતા, જેના નામ પણ સ્થાનોચિત હતા જેમ કે ખાપરી (નદી), drongo (પક્ષી), wild squirrel વગેરે. મારૂ ગ્રૂપ હતું ખાપરી અને જ્યારે જે ગ્રૂપનો વારો હોય ત્યારે તેમણે ભોજનને લગતી તમામ વ્યવસ્થા સંભાળી લેવાની અને એકમેકના સાથ-સહકારથી વ્યવસ્થા ગોઠવવાની. અહીં પ્રેસિડેંટ યશપાલસિંહ ઝાલા સરની leadership, sense of humor, દરેક ગતિવિધિ પર બાજનજર, ઉત્સાહપ્રેરક શબ્દો અને જડબેસલાક time management ની નોંધ લીધા વગર નહીં જ ચાલે.

કોઈ ડોક્ટર હોય કે એંજિનિયર, પ્રોફેસર હોય, કસ્ટમના અધિકારી હોય કે બેન્કના ઓફિસર હોય.... અહીં સૌ સમાન! માના ખોળે રમતા બાળકની જેમ અહીં પ્રકૃતિના ખોળે સરળ, સહજ અને નિખાલસ જીવન જીવાતું જોઈ શકાયું એનો આનંદ છે, બાકી શહેરીજીવનમાં તો ego, આપવડાઈ, seniority, ભેદભાવ-અન્યાય ..... આ બધુ છોડીને માત્ર માણસ થઈને આવેલા લોકો સાથે સ્વાદિષ્ટ ભોજનનો આનંદ લઈ થોડો આરામ કરી અમે બીજા ટ્રેક પર જવા નીકળ્યા.

આ ત્રણ દિવસ કુદરતના અનેક રંગો માણ્યા પણ પહેલા દિવસે તો જાણે ચાલવાની હરીફાઈમાં ઉતાર્યો હોઉં એવું લાગતું હતું. લપસણા રસ્તા પર નીચે જોઈને ચાલ્યે જ જતો હતો એટલે આસપાસના દ્રશ્યો ખાસ ઝીલાયા નહીં પરંતુ આ ટ્રેકનું જે ગંતવ્ય હતું એ મને ખુશ કરી દેવાનું હતું:- ધોધમાં નહાવાનું. અમે સૌ ધોધમાં ધરાઈને નાહયાં. ત્રણ વાર તો હું ભીના પત્થર પર લપસ્યો પણ ખરો! જો કે, ખરી કઠણાઇ એ પછી શરૂ થઈ. ત્યાં કપડાં બદલવાની અનુકૂળતા ન હોવાથી અમે એમ જ ભીનેભીના ચાલી નીકળ્યા. નખશિખ ભીંજાયેલી હાલતમાં અમે કેમ્પ સાઇટ પહોંચ્યા.

ફ્રેશ થઈને રાત્રિભોજન તરફ આગળ વધ્યાં ત્યારે શરીર લોથપોથ થયું હોવા છતાં મન એકદમ પ્રફુલ્લિત હતું. બિલકુલ સ્વયંશિસ્ત સાથે સ્વાદિષ્ટ ભોજન લઈ આરામ કરીને અમારી સમયસવારી ક્યાં પહોંચી? જવાબ: - Campfire. સવારે જે વનસ્પતિઓ વિષે સમજણ મેળવી હતી એના વિષે પ્રશ્નો પૂછાયા ત્યારે મારો શિક્ષક આત્મા ઝૂમી ઉઠ્યો. આ ઉપરાંત, ગીતો ગાવા, કવિતાપાઠ કરવો વગેરે જેવી refreshing પ્રવૃત્તિઓ કરી. કેમ્પફાયર વખતે જાડેજા સરે સમજાવ્યું હતું કે પાણી ગમે તે સ્વરૂપે પણ આપણને હંમેશા આકર્ષિત કરે જ - વરસાદ હોય કે દરિયો હોય, નદી હોય કે ધોધ હોય. આપણા શરીરમાં પંચમહાભૂતમાંના એક તત્વ પૈકી પ્રમુખતત્વ પાણી છે અને એ જ્યારે પાણીના બાહ્ય, પ્રાકુતિક સ્વરૂપને મળે છે તો આપણને આનંદ અને રાહત આપનારું બને છે. આમ, તન-મન-જીવન તરબતર થાય એટલું આપીને આ દિવસ પૂરો થયો. હરિવંશરાય બચ્ચનના શબ્દો સાથે અટકવું ગમશે:-

“મિટ્ટી કા તન,

મસ્તી કા મન,

ક્ષણભર જીવન

મેરા પરિચય!”

- © ડો. જય મહેતા