ફ્રેંકેંસ્ટાઇન: વિજ્ઞાન નામના વાઘની સવારી

 “Learn from me, if not by my precepts, at least by my example, how dangerous is the acquirement of knowledge, and how much happier that man is who believes his native town to be his world, than he who aspires to become greater than his nature will allow.”

-         Victor Frankenstein

અગત્યના સમાચાર:-

01. અમેરિકાના વૈજ્ઞાનિકે મૃત માનવશરીરને વીજળી (electricity) ની મદદથી સજીવન કરવાનો દાવો કર્યો.

02. કેનેડાની એક યુનિવર્સિટીમાં કબ્રસ્તાનના મૃત શરીરોમાંથી વિવિધ અંગો લઈને તેને એસેમ્બલ કરીને માણસ બનાવવાની દિશામાં સંશોધન આદર્યું.

* * * * * * *

ઉપરોક્ત કાલ્પનિક સમાચારો વાંચીને તમારા મનમાં શું વિચાર આવ્યો?

“હેં? ન હોય! નોનસેન્સ.....!!

એલા આવું તે કાંઈ હોતું હશે? .....”

બરાબર ને?

પણ જો હું તમને કહું કે આજથી 200-300 વર્ષ પહેલાં લોકો આ પ્રકારનાં સંશોધનો કરતાં હતાં તો...?

ઈ.સ. 1700 આસપાસ જર્મનીની હ્રાઇન નદીથી 17 કી.મી. દૂર આવેલ એક મહેલમાં એક સંશોધકે આ પ્રકારના પ્રયોગો કર્યા હતા અને એ બાબતની જાણ ત્યાં આવેલ કેટલાક પ્રવાસીઓને થઈ. એ કોઈ સામાન્ય પ્રવાસીઓ નહોતા – અંગ્રેજી ભાષાનાં એ સમયના સર્વોત્તમ ગણાતાં કવિઓ પર્સી શેલી, બાયરન અને તેમનાં પરિવારજનો હતા.

તેના થોડા સમય પછી એક દિવસ શેલીને ત્યાં (સ્વિત્ઝરલેન્ડ) ફરવા ગયેલા આ બધા સર્જકોને પ્રતિકૂળ વાતાવરણને લીધે બહાર જઇ શકાય તેમ ન હોવાથી ઘરમાં ભૂતની વાર્તાઓ વાંચીને તેની ચર્ચા કરવાનું સૂઝે છે. તેઓ ડાર્વિન, ઈરેસ્મસ, ગેલ્વેની જેવા વૈજ્ઞાનિકોના સિદ્ધાંતોની ચર્ચા કરે છે. એ ચર્ચા દરમ્યાન એ સૌ વચ્ચે હોડ જામે છે કે કોણ સૌથી સારી કૃતિ સર્જી શકે અને તેમાં પર્સી શેલીની પત્નીને ઉપરોક્ત વિચારબીજને લઈને એક નવલકથા લખવાનું સૂઝે છે.

એ નવલકથા એટલે ‘ફ્રેંકેંસ્ટાઇન’ અને એ સ્ત્રી એટલે મેરી શેલી. જ્યારે આ નવલકથા સૌપ્રથમ પ્રકાશિત થઈ ત્યારે તેના પર મેરી શેલીનું નામ નહોતું, અનામી તરીકે છપાઈ હતી કેમ કે એ સમયે કોઈ સ્ત્રી લેખક હોઇ શકે એવું સમાજને સહજ સ્વીકાર્ય નહોતું. આ નવલકથા આરંભાઇ ત્યારે લેખિકાની વય માત્ર 18 વર્ષ. અચંબિત થયા હો તો એ અચંબામાં વધારો કરું કે અંગ્રેજી ભાષાની સૌપ્રથમ Sci-Fi એટલે કે  સાયન્સ ફીક્શન ગણાતી આ કૃતિને 2019માં BBC એ અંગ્રેજીની 100 સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી નવલકથાઓની યાદીમાં સ્થાન આપેલ છે. ફિલ્મ, ટીવી સિરિયલ, થિયેટર, મુઝિકલ્સ એમ અનેક ક્ષેત્રે આ કથાના અઢળક adaptations થયેલા છે અને હજી થયા કરે છે.

એવું તે શું છે આ નવલકથામાં? ચાલો જાણીએ...

(ચિંતા ન કરશો, આગળ કોઈ spoilers નથી!)

18મી સદીના કોઈ એક વર્ષની વાત છે. રોબર્ટ વોલ્ટન નામનો એક સાહસિક જ્ઞાનની ક્ષિતિજો વિસ્તારવા માટે ઈંગ્લેન્ડથી પોતાનું વહાણ લઈને ઉત્તર ધ્રુવની દિશામાં સફર આદરી ચૂક્યો છે. એક દિવસ અફાટ સમુદ્ર વચ્ચે એને એક વિચિત્ર દ્રશ્ય દેખાય છે. બરફની મહાકાય પાટ પર એક કુતરાગાડી (સ્લેજ) પર એક વિશાળ અને બિહામણી માનવઆકૃતિ જઇ રહી છે. એ દ્રશ્ય વિષે તે પોતાની બહેન માર્ગરેટને પત્ર લખે છે (આખી નવલકથા આ રીતે પત્રાચારના સ્વરૂપમાં એટલે કે epistolary form માં લખાયેલી છે). થોડા સમય પછી, નાવિકોને ફરી કોઈ માણસ દરિયામાં જીવ બચાવવા હવાતિયાં મારતો નજરે ચડે છે, એ લોકો તેને બચાવે છે અને યોગ્ય સેવા-સુશ્રૂષા કરે છે. તે માણસ એટલે વૈજ્ઞાનિક વિકટર ફ્રેંકેંસ્ટાઇન અને અગાઉ સ્લેજ-ગાડી પર જે ભયાનક આકૃતિ જોવા મળી હતી તે તેનું સર્જન - MONSTER.

થોડા દિવસોમાં સ્વસ્થ થયા બાદ વિકટર ફ્રેંકેંસ્ટાઇનને કેપ્ટન રોબર્ટ સાથેની વાતચીતમાં ખબર પડે છે કે આ રોબર્ટભાઈ પણ જ્ઞાનભૂખ્યા છે અને વિજ્ઞાનના વહાણમાં બેસીને કુદરતના કિનારાઓ માપવા નીકળ્યા છે ત્યારે એ રડી પડે છે અને પોતાની વ્યથા-કથા કહી સંભળાવે છે.

વિકટરને બાળપણથી જ વિજ્ઞાનમાં જબરી રુચિ હોય છે. યુવાનીમાં તો એ રસાયણશાસ્ત્ર અને અન્ય વિદ્યાશાખાઓના ગહન અભ્યાસથી નવી નવી શક્યતાઓ ચકાસવા લાગે છે – એવી જ એક શક્યતા એટલે વિજ્ઞાનની મદદથી મૃત શરીરને જીવંત કરી શકવાનો વિચાર. અત્યારે કદાચ આ વિચાર હાસ્યાસ્પદ લાગે પણ આપણે એ ન ભૂલીએ કે આ ત્રણ સદી પહેલાના સમાજની વાત છે કે જ્યાં વીજળીની મદદથી ચમત્કાર કરી શકાય એવી વાતને પણ ગભીરતાથી લેવામાં આવતી હતી.

ઊંડાણપૂર્વકના અભ્યાસ પછી (લેખની શરૂઆતમાં મુકેલ કાલ્પનિક સમાચારોની જેમ જ) વિકટર એક ટેક્નિક શોધી કાઢે છે, જેનાથી લેબોરેટરીમાં કૃત્રિમ રીતે માણસ બનાવી શકાય (અને આજે આપણે “I’m not a robot. Enter captcha” થી આપણી માણસ તરીકેની હયાતી સાબિત કરવી પડે છે...!!) વિકટર હોસ્પિટલના ડીસેકશન રૂમ અને કતલખાના જેવી જગ્યાઓએથી મૃતદેહો મેળવી, તેના અલગ અલગ અંગોને લઈને એક મનુષ્યદેહનું નિર્માણ કરવામાં સફળ થાય છે, પણ અરેરેરે... આ શું! ખૂબ મોટા હાથ-પગ, વિકરાળ ચહેરો, શરીર પર પરાણે ચોંટાડી રાખી હોય એવી ચામડીને લીધે સ્પષ્ટ જોઈ શકાતી નસો વગેરે જોઈને એ ભડકી જાય છે. માણસ બનાવવાના પ્રયત્નોમાં એક કદરૂપો દૈત્ય બનાવી બેસે છે. પછી શરૂ થાય છે એક સે બઢકર એક દિલધડક ઘટનાઓનો સિલસિલો....

અંગ્રેજીમાં એક કહેવત છે:- You can’t ride a tiger and dismount it. વાઘની સવારી કરનાર નીચે ન ઉતરી શકે ને! આજે આપણે વિજ્ઞાનના સદુપયોગથી જીવન ઘણા અંશે સગવડભર્યું બનાવી શક્યાં છીએ પણ એ જ વિજ્ઞાનના દુરુપયોગના માઠા પરિણામો પણ ભોગવવા પડે છે. બેફામ ઔદ્યોગીકરણ, વિશ્વયુદ્ધ અને અન્ય યુદ્ધોમાં વપરાયેલ ઘાતક શસ્ત્રો, અણુબોંબ, ગ્લોબલ વોર્મિંગ, ઋતુચક્રમાં થતાં અણધાર્યા ફેરફારો વગેરે વિષે વિચારીએ ત્યારે મેરી શેલીના visionને સલામ કરવાનું મન થયા વિના ન રહે! Genetic modification, Robotics, Artificial Intelligence, Internet of Things …… છેલ્લી ત્રણ સદીમાં આપણે વિજ્ઞાનની ખૂબ લાંબી મજલ કાપી લીધી છે પરંતુ એક હકીકત એ પણ છે કે વિજ્ઞાન એ બેધારી તલવાર જેવુ છે: એનો સદુપયોગ વિકાસ સાધી શકે છે તો દુરુપયોગ વિનાશ નોંતરી શકે છે અને આપણે એ બંનેના સાક્ષી બન્યા છીએ. કુદરતના કામમાં હસ્તક્ષેપ કરવાની માનવીની દાનત બદલાઈ નથી! બિયારણથી લઈને બાળક સુધી બધું જ મન ફાવે તેવા ફેરફારો સાથેનું મેળવી શકાય છે. એ રીતે જોઈએ તો એલ્ડસ હક્ઝલીની નવલકથા ‘Brave New World’ માં આગાહી કરી છે એમ હવે લેબોરેટરીમાં બાળક બનવાના શરૂ થાય તો પણ નવાઈ નહીં લાગે. હમણાં જ એક સમાચાર જાણ્યાં કે 27 વર્ષ સુધી ફ્રોઝન કરી રાખેલ ભ્રૂણમાંથી સ્વસ્થ બાળક “બનાવવામાં આવ્યું”. અનેક નિઃસંતાન દંપતિ માટે એ રાહતના સમાચાર ગણાય તો સામે ભ્રૂણની જાતિ જાણીને સ્ત્રી ભ્રૂણ હત્યા કરવા માટે પણ વિજ્ઞાનનો સહારો લેવાતો આવ્યો છે. દરેક શોધનાં બે પાસાઓ હોય જ છે. ઇન્ટરનેટ અને સોશિયલ મિડિયાથી આપણે ખૂબ સમૃદ્ધ થયા છીએ તો સામે પોલીસ સ્ટેશનમાં સાઇબર સેલ ઊભા કરવાની પણ જરૂર પડી જ છે.

      આ નવલકથાનું sub-title છે: Modern Prometheus. ગ્રીક દંતકથા મુજબ પ્રોમીથીયસ એ અગ્નિના દેવતા ગણાય છે. તેણે માટીમાંથી માનવીનું સર્જન કર્યું અને દેવતાઓ પાસેથી અગ્નિ ચોરીને માનવીઓને આપ્યો જેની તેને સજા પણ મળી. તે કળા અને વિજ્ઞાનનો ઈશ્વર પણ મનાય છે. (એ સમયે આર્ટ્સ, સાયન્સ, એન્જીનિયરીંગ જેવી વાડાબંધી નહીં હોય!) વિકટર એવો જ એક પ્રોમિથીયસ છે જે માનવીનો આવિષ્કાર કરવા મથે છે.

      વિકટરના મોન્સ્ટરને એડમ સાથે પણ સરખાવાયો છે. અંગ્રેજ કવિ જોન મિલ્ટનના મહાકાવ્ય ‘પેરેડાઈઝ લોસ્ટ’ માંથી એક વિધાન શરૂઆતમાં જ ટાંકે છે:-

“Did I request thee, Maker, from my clay

To mould Me man? Did I solicit thee

From darkness to promote me?”

ક્રિશ્ચિયન માન્યતા પ્રમાણે ઈશ્વરે પૃથ્વી પર સર્જેલ સૌપ્રથમ મનુષ્યો એટલે એડમ અને ઈવ જેને પરમાત્માના આદેશનો ભંગ કરવા બદલ સજા કરવામાં આવે છે. પરમાત્માનું સર્જન એ માનવજાતિ અને માનવીનું સર્જન એ મોન્સ્ટર, બસ આટલો ફર્ક! સર્વશક્તિમાન બનવાની માણસની ઘેલછા માટે લેખિકાએ કેટલું સટીક રૂપક પ્રયોજયું છે! (આમ તો, માણસ પણ પરમાત્માનો સર્જેલ દૈત્ય જ ના ગણી શકાય?)

જ્યારે કોઈ સત્તા કોઈ વ્યક્તિ કે શક્તિને ઉત્પન્ન કરે અને પછી તે તેના જ સર્જનહારની વિરુદ્ધ થઈ જાય એવી પરિસ્થિતી માટે અંગ્રેજી ભાષામાં Frankenstein-Monster કહેવતરૂપ બની ચૂક્યા છે. જેમ કે, અમેરિકા અને ઓસામા બિન લાદેન.

અંગ્રેજી નવલકથામાં એક પ્રકાર છે: Gothic Fiction એટલે કે એવી નવલકથા જેમાં સુંદર અને ભવ્ય પણ ભૂતિયા મહેલો હોય, કલ્પનાની ઉડાન હોય, રહસ્યમય અને સુપરનેચરલ તત્વો હોય, વાંચતી વખતે શરીરમાંથી ભયનું લખલખું પસાર થઈ જાય, મૃત વ્યક્તિઓ જીવિત થતાં હોય ... ટૂંકમાં કહીએ તો એક સંપૂર્ણ સસ્પેન્સ થ્રીલર પેકેજ અને  ‘ફ્રેંકેંસ્ટાઇન’ એ આ પ્રકારનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે.

આટલું વાંચ્યા પછી તમને એ નવલકથા વાંચવાની તીવ્ર ઉત્કંઠા થઈ જ હશે પણ આ કૃતિ સાવ સરળ અને અત્યારની અંગ્રેજીમાં લખાયેલ નથી એ વાત પણ જોવી જોઈએ. જો કે, એનો કથાપ્રવાહ એટલો રસપ્રદ છે કે શબ્દોના સ્પીડબ્રેકર્સ વાચકનો ઉત્સાહ ઘટાડી નહીં જ શકે.

અને હવે, વિકટરે ભાવિ ફ્રેંકેંસ્ટાઇન એવા રોબર્ટને જે ચેતવણી આપી તેનાથી ચર્ચા અટકાવીએ:-

“You seek for knowledge and wisdom, as I once did; and I ardently hope that the gratification of your wishes may not be a serpent to sting you, as mine has been.”

© ડૉ. જય મહેતા